blog

Artxiboak

Abaltzizketan “En castellano y vascuence”

Urte gehiegi daramatzagu udalen kontestuen barruan euskararen erabileraren eztabaida luzean. Azken urteetan eztabaida hori amaituta zegoela uste bagenuen ere, beti dago zerbait berriro bizten duena.

Sobera jakina da historian zehar udal dokumentazioaren gehiengoa gaztelaniaz aurkitzen dela eta udal osoko bilkuretako aktak ez dira salbuespena. Hala ere, gure udaletxeetan euskararen erabilera etengabekoa izan denaren aztarnak ikus ditzakegu ofizialki erderaz idatzita dauden dokumentuetan.

Abaltzisketaren kasuan, enkanteetan baldintzak euskaraz eta gaztelaniaz irakurtzen ziren.  Osoko bilkurako aktei esker, 1898. urtean zehar idazkariak enkanteari hasiera emateko baldintzak bi hizkuntzetan irakurtzen zituela ikus dezakegu[1].

Abaltzisketako Udal Artxiboa. Signatura: 0006-2_151

… y pliego de condiciones adjunto / el cual ha sido leido por mi, el secretarío, en / voz clara, pública e inteligible en castellano y vascuence..

Irudian agertzen den dokumentuaren kasuan ardoaren arbitrioaren enkanteari buruzko osoko bilkurako akta da. Udalak erremate edo enkantearen bidez ardoaren arbitrioa, hau da, ardoaren salmentaren gaineko udal zerga, alokatzen zuen denbora jakin batez eskaintza onena egiten zion herritarrari. Honi esker udalak diru-sarrera finkoak eta likidezia lortzen zuen. Hori dela eta, Udalaren helburua enkantean ahalik eta pertsona gehienek parte hartzea zen, eskaintza altua lortu ahal izateko.

Funtsean, egun oraindik leku askotan argi geratzen ez bada ere, XIX. mende bukaeran jada konturatuta zeuden herritarren parte hartzea zuten udal prozeduretan beharrezkoa zela nahitaezean hizkuntza bien erabilera.


[1]  Abaltzisketako Udal artxiboa  https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79577 https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79572

https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79573

https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79576

https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79578

https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79641

Artxiboak

Kultu eta elizgizonen kontribuzioari Abaltzisketak ez

“Marca la x a favor de la Iglesia” entzutean askori belarri batetik sartu eta bestetik irtetzeen zaigu baina XIX. mendean kontuak beste garrantzi bat zuen.  Elizari ordaindu beharreko tributua kristau onen eginbeharretako bat zen, baina, ez hori bakarrik, zer eta nola ordainduk ere eztabaidak sortzen baitzituen.

1869 urtean Hondarribian ospatutako Gipuzkoako Batzar Nagusiak hamarrena kendu eta kultu eta elizgizonen kontribuzioa (Contribución de Culto y Clero) martxan jartzeko erabakia hartu zuen. Aldaketa honen helburua orain arte herri bakoitzak bere modura biltzen zuen zerga bati uniformetasuna ematea zen. Horrez gain, parrokoen soldata erregulatu eta abadeen kopurua herriaren biztanleriara egokitu zen. Estatu mailan hamarrenaren kentzeko akordioa 1837 urtean hartu zen baina gerra karlistak zirela eta ez zen martxan jarri 1841 urte arte.[1]  Beraz, Gipuzkoako Batzar Nagusiak ez zuen ezer berririk asmatu. Egun, aldaketa hauek arrazoizkoak iruditu arren, leku askotan 1869an iritzia bestelakoa izan zen.

Horietako herri bat Abaltzisketa izan zen. Udalak 1869ko abuztuaren 20ko Osoko Bilkuran Gipuzkoako Batzar Nagusiak hartutako erabakia mahi gainean jarri zuen eta Udalaren akordioa aho batez dena segoen bezala ustea izan zen.

Abaltzisketako Udal Artxiboa. Signatura: 0003-9_021

Egun batzuk beranduago Aldundiari gutun bat bidaltzea onartu zen gaiari buruzko iritzia azaltzeko asmoz. Laburbilduz, Udalbatzaren iritziz, Eliza kontuetan gobernu zibilak ez zuen zeresanik. Hortaz, Gotzainak agindua eman arte hauek lehen bezalaxe jarraituko zuten ordaintzen. Jakina, Gasteizeko Gotzaina Batzar Nagusiak martxan jarritako kultu eta elizgizonen kontribuzioa ez zuen gogoko. 

Abaltzisketako Udalak erabakia tinko hartuta, ez zuen kultu eta elizgizonen kontribuzioa martxan jartzeko asmorik. Hori dela eta, Aldundiak instantzia eta oharrak bidali zizkion hainbat hilabetez. 1869ko Irailean José Manuel Olascoaga Diputatu Nagusiaren gutuna ere jaso zuten, desobedientzia jarraituz gero neurriak hartu beharko zituela abisatuz, baina Udalaren erantzuna beti berdina zen: ezekoa.

Eztabaida hau 1870ko maiatzaren 7an ebatzi zen, izan ere,  lehen auzialdiko epaileak Udalak bertan behera utzi zuen. Honen ondorioz, Abaltzisketan behin behineko Udala osatu behar izan zen eta, nola ez, gobernu honek hartu zuen lehen erabakia kultu eta elizgizonen aurrekontuen onarpena izan zen.  


[1] http://www.gipuzkoamuseobirtuala.net/teselas90eb.html?id_teselas=210

Artxiboak

Baliarrainen, irakurtzen ulertzen

Akten hustuketa idatzita dagoena irakurtzea eta bertan jartzen duenaren laburpena egitea dela laburbildu daiteke. Askotan zailena irakurtzeko ahalmena izatea dela pentsatzen da baina kasu askotan garrantzitsuagoa da testuingurua ondo ulertzea hustuketa zuzena egiteko.

Agian, horrela esanda ez da ulertzen, horregatik adibideak jartzea esandakoa frogatzeko modurik egokiena litzateke.

Baliarraineko Udal Artxiboa. Signatura: 0003-1_020

“ El examen y aprobación en su caso / de la ordenanza de guardería rural que / se proyecta implantar “

Irakurketa egin ostean segur aski burura etortzen zaigun lehen pentsamendua landa haurtzaindegi bati buruz dabiltzala izango da baina Udal ordenantza hauek Basozaintzari buruzkoak dira, hau da, ordenantza hauek mendi eta landa zaintza zerbitzua arautzen duten neurriak dira. Herritarrek urtero zerga bat ordaintzen zuten zerbitzu hau mantentzeko, beste udal zerbitzuekin egiten den bezalaxe.

Beste kasu batzuetan aktak ere akatsak izan ditzaketela ulertzea nahitaezkoa da.  Akats batzuk beste batzuk baino errazagoak dira ulertzeko.

Baliarraineko Udal Artxiboa. Signatura: 003-2_090

“La reunión tenía por objeto dar cuenta / de la aprobación de la agrupación con los pueblos de Icasteguieta, Baliarrain y esta / villa por el Excelentísimo señor Ministro de la Gobernación…”

Kontuan izanda osoko bilkura hau Baliarrainekoa dela, “la agrupación con los pueblos de Icasteguieta, Baliarrain y esta villa” esaldiak ez du zentzu askorik.  Hala ere, testuingurua ezagutzen dugunez, akats hau ulertzen laguntzen digun bi datu ditugu. Alde batetik, badakigu Legorretak, Ikaztegietak eta Baliarrainek idazkaria partekatzeko asmoz elkarte bat sortu dutela aurreko akta bateri esker eta beste alde batetik, idazkaria hiru tokietan berdina izanda akatsak egotea normalagoa da.  Hori dela eta falta den herria Legorreta dela dakigu. Adibide hau jarraituta, idazkari berdinak hiru herriko aktak idazten zituenez akta bat baino gehiagotan data topikoa gaizki jarrita dagoela ikusi ahal izan da.

Artxiboak

Baliarrainen kaleak jazten

Egun kaleetan errotulazioak ikustean bizi guztian bertan daudela pentsatu dezakegu, baina, ba ahal dakigu noiz hasi ginen kaleak eta etxeak zenbakiz jazten?

Estatu mailan bezala, Baliarrainen ere kaleetako errotulazioak XIX. mendeko kontuak dira. 1887ko apirilaren 3ko osoko bilkuran 1877ko urtarrilaren 12ko Errege Agindua betez Udalak etxeen eta kaleen zenbakiak batzen zituen zerrenda bat eratu zuen. Horretarako herria bost barruti edo kaletan banatu zen: Calle de Santa María, Cuartel del Poniente, Cuartel del Oriente, Cuartel del Norte eta Cuartel del Mediodia.

Eratu zuten zerrenda oso oinarrizkoa da. Baserriei eta etxeei zenbaki bana eman zizkien eta herriko orografia kontutan izanda multzo desberdinetan banatu zituzten. Izenetan ikusi dezakegun bezala, Puntu kardinalen izenak jarri zizkieten, hiri-nukleoa erreferentziatzat hartuta. Gaur eguneko mapa baten gainean barrutiak horrelako zerbait izango lirateke.

Gainera, 1990. urtean baserri gehiago daudela ikusi dezakegu. Horrez gain, barruti bakoitzeko arduradun bezala lehendakari eta idazkari bana izendatzen dira.

Bloga

Elena Barrena Osoro: mujer, profesional, referente

“No son necesarias grandes conmemoraciones para desplazarse por unos momentos de las ocupaciones habituales que nos envuelven día a día, que nos encaran en dirección hacia el mañana, y dedicarnos a reconocer la trayectoria pasada, la que también día a día ha ido configurando nuestro presente.

A nadie se le ocurriría pensar en sujetos, individuales o colectivos, desprovistos de dimensión espacial, carentes de marco socio-territorial que les contextualiza, que les vincula a una realidad y les otorga una de las señas esenciales de su identidad.

En teoría, también declaramos sin dudar que la dimensión temporal forma junto a la territorial el binomio de coordenadas que encuadran nuestra concreta realidad. Pero el quehacer cotidiano, cargado casi siempre de apresuramiento, nos impide muchas veces reconocer ese pasado que ha ido tallando nuestra personalidad actual y que, aún inconscientes de ello, se proyecta en nuestro presente. Por ello, el registro de los rasgos que conforman nuestra fisonomía, material e íntima, será uno de los hechos capitales que nos permita planificar con realismo el futuro”[1].

Estas palabras conforman los tres primeros párrafos de la introducción del libro titulado Hemen. Kutxa-Gipuzkoa, 1979-1995. En ellos, Elena Barrena Osoro expresa dos ideas que han inspirado el texto que comparto con el lector. En primer lugar, la invitación a salir de las obligaciones del día a día sin que para ello sean necesarias grandes conmemoraciones. En segundo lugar, la autora de esas palabras nos recuerda que el pasado se proyecta en nuestro presente “material” e “íntimo”, subrayando así la vinculación entre nuestro espacio, nuestro tiempo y nuestra identidad (individual y colectiva).

No cabe duda de que escribir el presente texto me ha permitido ausentarme, por un rato, de mis responsabilidades y tareas cotidianas. Sin embargo, y contradiciendo a la autora de Hemen, confieso que no lo hago sin un motivo importante, sin algo grande que conmemorar. Y no me refiero a que nuestra Fidelissima Bardulia Nunquam Superata vaya a cumplir 1000 años. El principal motivo que me ha llevado a escribir estas líneas es el reconocimiento a la persona que hizo comprensible el significado de aquella Iputza y renovó la mirada de la historiografía guipuzcoana en su tesis doctoral titulada Las transformaciones en la organización social de un territorio cantábrico durante la época medieval: la reforma histórica de Guipúzcoa, y publicada en 1989, hace treinta y cinco años; otra fecha “redonda”.

Con el pretexto de estas efemérides, David Zapirain se puso en contacto con distintos colegas, con personas cercanas a Elena y nos convenció -sin necesidad de insistir y con adhesiones, también, fidelissimas– de formar parte de un sencillo, pero sincero y sentido homenaje para reconocer a la autora del trabajo citado.

Mi pequeña participación en este más que merecido reconocimiento no va a ahondar en la labor investigadora de Elena Barrena ni en su notable contribución al conocimiento de nuestra historia; la historia vasca. Me consta que este aspecto quedará más que cubierto con las aportaciones de otros colegas mucho más capacitados para ello que yo y que también están embarcados en la misma aventura. Yo, para esta ocasión, voy a hacer un ejercicio de memoria. Presento, por tanto, un ejercicio personal, experiencial, testimonial y emotivo, inspirado por Mnemosyne y no por Clío. Se trata de un ejercicio individual, subjetivo, aunque todos sabemos que la memoria tiene también un carácter social, colectivo, compartido. En este ejercicio se entrelazan, inevitablemente, pasado y presente, un pasado que, como dice la propia Elena se proyecta en nuestro hoy “material e íntimo” y “ha ido tallando nuestra personalidad actual, nuestra identidad”. Esto es lo que voy a compartir en este texto: un relato, unos recuerdos, una memoria, mi memoria de y con Elena.

El primer capítulo de esta serie de piezas que quieren reconocer la labor y a la persona de Elena Barrena se ha centrado en un elemento nuclear de la identidad de la homenajeada: Elena-Maestra, con todo lo que ello significa y que David Zapirain ha sabido expresar con claridad, justicia y cariño. Esta faceta de Elena nos ha marcado a muchos, a muchas y confieso que a mí enormemente. Elena ha sido muy generosa con sus estudiantes. Nos enseñó a aprender, nos entrenó para preguntar, nos hizo dudar, cuestionarnos para poder analizar de manera crítica y con rigor la realidad que nos rodea, nos enseñó a pensar históricamente, nos dio herramientas para ello y lo hizo en unas clases intensas, tan duras como interesantes. La formación de los estudiantes ha estado en el centro de su quehacer como docente: ha sido algo que le ha preocupado y le ha ocupado. Elena ha dejado su impronta en la formación de muchos de nosotros y eso lo consiguen unos pocos. La maestra nos marcó, y en mi caso lo hizo tanto profesional como personalmente. Y esta idea, este sentimiento lejos de diluirse con el paso del tiempo, se me hace cada día más presente, más grande, más nuclear en mi forma de ser, en mi identidad. Elena ha sido toda una influencer.

Aunque la faceta de maestra ya ha sido resaltada por David, me resulta difícil empezar este ejercicio de memoria obviando un recuerdo, que tengo grabado profundamente, y que tuvo lugar en una clase de Historia de la Alta Edad Media Española. Lo recuerdo como si fuera ayer, aunque hayan pasado tres décadas. Yo tenía 18 años, era el curso 1994-95, primero de carrera. Además de las clases magistrales, Elena nos hacía preparar los temas del programa que teníamos que presentar, de forma oral y desde la tarima, una vez por semana. Todavía recuerdo la atmósfera de tensión y los nervios de todos los estudiantes cada vez que Elena revisaba la lista de clase y nombraba al agraciado o agraciada. Un día, claro, me nombró a mí, y me tocó exponer un tema que no me resultó nada fácil de entender ni de preparar. Se trataba de la afirmación monárquica en los territorios de la Marca Hispánica en la transición al feudalismo del libro de José María Mínguez titulado Las sociedades feudales 1. Mi juventud, mi inexperiencia, mis dificultades con el contenido del capítulo y de la asignatura, mis apuros con el idioma (hasta los 18 años estudié todo en euskera, pero la carrera la tuve que hacer en castellano y el primer curso me resultó complicado, también por este motivo) y la exigencia de la profesora me acompañaron en el camino que iba desde mi silla a la tarima; un camino que no era largo y que, sin embargo, se me hizo eterno. Lo recuerdo perfectamente, en cámara lenta. Subí a la tarima, me temblaban las rodillas y la voz. Empecé a presentar el tema, titubeante, al principio muy insegura y dubitativa. Elena me ayudó con varias preguntas, y me fui soltando, me fui concentrando y fui ganando seguridad. En un momento, Elena dio por finalizada mi presentación, me dio las gracias y me pidió que volviera a mi sitio. Y aquí la “anécdota”. Yo, con la osadía que confiere la ingenuidad, y cierta espontaneidad, que creo no me caracteriza, le respondí que no, que no había terminado, que me faltaban varias ideas por comentar. Todavía hoy no me reconozco en aquella acción. Mis compañeros y compañeras me miraron atónitos y Elena, lejos de llamarme la atención por semejante respuesta, reaccionó riéndose y, girándose hacia a mí, me dijo: “disculpa; por favor, continúa”. Y así lo hice. Continué.

Este episodio me marcó. Lo recuerdo como un primer punto de inflexión en mi etapa de estudiante. Gané confianza en mí misma, seguridad; dos características o cualidades que valoro mucho y que mi memoria las vincula con Elena-Maestra. Esta más que anécdota sirve a mi relato, me sirve a mí para situar en un lugar y en un momento concreto el inicio de la relación profesora-alumna, maestra-discípula; una relación que, por suerte para mí, no terminó ni 1994, ni en aquella tarima de una de las aulas de la zona del antiguo Paraninfo del campus donostiarra de la Universidad de Deusto. Para muestra otro hecho: veinte años después, Elena me acompañó como madrina en el acto de investidura de doctora que se celebró en el Paraninfo de la Universidad de Deusto, en el campus de Bilbao, en enero de 2014. Otro lugar y otro momento de la relación maestra-discípula que guardo en mi memoria. Veinte años entre Elena-profesora y Elena-madrina.

La redacción de este texto me ha hecho ver o tomar conciencia de que hoy, 2024, han pasado ya treinta años desde aquél “disculpa; por favor, continúa”. Confieso que he tenido que hacer las cuentas un par de veces porque me parecían muchos los años vividos. Ya se sabe, la memoria es recreación y se mueve en el plano de lo emotivo, incluso en el de la invención. Pero por mucho que este sea un ejercicio inspirado por Mnemosyne y no por Clío, hay hechos, hay datos que no puedo obviar. Y sí, han pasado treinta años desde aquel “continúa” y sí, hoy puedo decir que continué, y que, aunque en el recorrido de estos treinta años no haya estado acompañada solo por Elena, ella ha sido, sin duda, una constante y una referencia en un camino profesional lleno de idas y de venidas. Elena me dio el empujón inicial para echar a andar, me ha ayudado a levantarme en alguna caída, me ha tendido la mano para recorrer algún tramo más difícil y me la ha ido soltando cuando ha creído que yo podía sola, a pesar de mi resistencia.

Sobre esto último volveré más adelante, aunque es, al mismo tiempo, lo que me permite recordar y rescatar otra faceta de nuestra homenajeada, una, quizá, más desconocida para muchos, pero que, a mi entender, conforma igualmente su identidad. Me refiero a su labor y a su dedicación a la Universidad de Deusto en distintos cargos de responsabilidad y de gestión. Sin ánimo de exhaustividad (porque no es el objetivo y porque seguro que me olvido de algo), Elena Barrena ha sido directora del departamento de Historia de Euskal Herria de la Facultad de Filosofía y Letras del campus de Donostia entre 1994 y 1997, ha sido decana de la misma facultad entre 1997 y el año 2000, y decana de la nueva Facultad de Humanidades entre el 2000 y el 2003. En el año 2005 fue nombrada vicesecretaria para el campus de Donostia y ejerció esta responsabilidad hasta el año 2015 en el que fue nombrada adjunta al secretario general de la universidad; labor que desempeñó hasta su jubilación en 2018. Esta simple enumeración de los distintos cargos y responsabilidades asumidas ya nos proporciona una idea del compromiso de Elena Barrena con la Universidad de Deusto y de su dedicación a esta institución.

A esto voy a dedicar las siguientes líneas destacando dos ideas que a priori no tienen por qué ir unidas, pero que en Elena confluyen o forman parte de un todo, inevitablemente. Me refiero a dos elementos que, en mi opinión, siguen teniendo plena vigencia: por una parte, está el hecho de ser mujer y, por otra parte, la forma de estar en la Universidad y de entender la Universidad.

Empiezo por el primero de los elementos seleccionados y no lo hago porque este texto se vaya a publicar en el mes de marzo. En el curso 1965-1966, cuando la nueva universidad donostiarra se trasladó a su actual ubicación en Mundaiz, trabajaban en ella tres profesoras, mientras que eran casi setenta los profesores que ejercían la labor docente en aquel curso. La incorporación de las mujeres a los cargos de dirección en el campus donostiarra fue un proceso lento. La primera decana del campus fue Rosa María Ayerbe, nombrada decana de la Facultad de Filosofía y Letras en 1988. Le siguieron en el cargo Asunción Urzainki, decana de la misma facultad entre 1991 y 1997, y la propia Elena Barrena desde 1997 hasta el 2003. Fueron las primeras mujeres decanas en el campus, junto a Carmen Navarrete, nombrada directora de la biblioteca en 1995, y Rosa Cristóbal responsable de la administración del campus desde 2003. Estos números han conocido un vuelco en las últimas décadas y hoy día no hay espacios docentes, de investigación o de gestión en el que no estemos presentes las mujeres. En referencia a esta cuestión y, en concreto, a la progresiva incorporación de las mujeres a cargos de gestión en la Universidad, el profesor Juan Manuel Díaz de Guereñu afirmó en 2006, todavía en un contexto de inferioridad numérica, que “estos porcentajes pueden cambiar y van a ir cambiando, porque ningún prejuicio en contra se sostiene y menos que ninguno el de la eficacia”[2].

Fueron las primeras, las que abrieron camino, las que normalizaron un hecho tan natural como extraordinario, por inusual. Creo que las siguientes generaciones no hemos sabido reconocerles suficientemente o, al menos, no lo hemos hecho públicamente. Pienso que sus experiencias son todavía hoy desconocidas, quizás, porque ni ellas mismas las han relatado o se han relatado desde esta mirada. Es otra tarea pendiente, la de recoger los testimonios y las experiencias de estas mujeres en la Universidad, poniendo el foco en su condición de mujeres. Estoy convencida de que, de esta manera, podremos conocer otra historia de la Universidad de Deusto. El llamamiento está hecho. ¡A ver quién se anima!

El segundo de los elementos que he querido destacar y que también considero de actualidad es el relativo a la forma de estar en la Universidad y la de entender la institución. Elena representa a la perfección al conjunto de personas que conciben los cargos desde el compromiso, la responsabilidad y la vocación de servicio. Tres conceptos que tienen sus antónimos y que yo emparejo de la siguiente manera: compromiso versus oportunismo, responsabilidad versus frivolidad/superficialidad y vocación de servicio versus avidez de medrar e individualismo.

Elena asumió y ejerció el cargo de decana de la Facultad de Filosofía y Letras a finales de los años noventa, en una coyuntura de lento, pero claro declive de los títulos de “letras”. Además, el gobierno de la Universidad, consciente de que en un ámbito geográfico tan pequeño como el de la Comunidad Autónoma Vasca resultaba insostenible una oferta de títulos duplicada por territorios, sugirió la necesidad de una nueva redistribución de los mismos. A Elena le tocó gestionar la desaparición de Filología Vasca del campus donostiarra en 2001 y tuvo que ver una carrera de Historia progresivamente mermada en número de estudiantes (dejó de impartirse en 2005). Ser decana de una facultad en esta coyuntura no fue ningún regalo y únicamente el compromiso, la responsabilidad y la vocación de servicio, además de, seguramente, el anhelo de supervivencia, explican la asunción del encargo. Elena se echó a sus espaldas la carga de re-inventar la facultad. La Facultad de Humanidades fue creada en 1999, siendo ella decana y Dionisio Aranzadi vicerrector del campus. Los estudios en Humanidades: Empresa (1997-98) y Humanidades: Comunicación (1999-2000) fueron la apuesta de la nueva Facultad. Con esto no quiero transmitir la idea de que a Elena le tocara el peor momento; todas las épocas, pasadas y presentes, tienen lo suyo. Tampoco quiero decir que lo hiciera sola. Pero ser decana de esta facultad en aquel momento no debió resultar sencillo. El reto era enorme. Se trataba de reflotar un barco que se estaba hundiendo y que estaba lleno de personas. Y eso no se entiende si no es desde el compromiso, la responsabilidad, el servicio y la dedicación.

Desde 2005 a 2015 Elena fue vicesecretaria general del campus de Donostia. Reorientó radicalmente su labor universitaria para ocuparse de dirigir, supervisar y mejorar todos los procesos relacionados con la gestión de los expedientes de los estudiantes, los títulos, los planes de estudio o las normativas académicas. Una labor tan fundamental como invisible en una universidad. Dedicó a esta tarea una década de su vida profesional. Trabajó con dos secretarios generales, Begoña Arrieta y Álvaro de la Rica. Le tocó gestionar todos los cambios de los planes de estudios derivados de la reforma Bolonia; impulsó el trabajo conjunto y colaborativo con la secretaría general del campus de Bilbao, algo novedoso, ahora diríamos innovador, así como la relación con todas las facultades; elaboró las nuevas normas académicas de los estudios de grado, posgrado y doctorado de la Universidad, y tantas cosas más. Todo ello con mucho trabajo, intensa dedicación, rigor, compromiso, responsabilidad y servicio silencioso, siempre lejos de “la foto”.

Yo he tenido la suerte de compartir con Elena parte de esta etapa. Retomo aquí eso que he dicho que dejaba para “más adelante”. En el curso 2014-2015, me volvió a tender la mano. Elena es una persona reflexiva, que planifica, de las que no deja nada para mañana, y ya por aquél entonces pensaba en su jubilación. Y aquí, de nuevo, compromiso, responsabilidad y servicio. Elena no pensó en su jubilación en clave exclusivamente personal e individual, que, por otra parte, ¡bien podía haberlo hecho porque merecido lo tenía! Hasta en el momento de la jubilación prevaleció lo colectivo y lo institucional, y la pensó y planificó en clave de relevo. Tenía que enseñar a alguien la labor a la que se había dedicado en la última década. Y pensó en mí. En el curso 2014-2015 fui su adjunta y un año más tarde fui nombrada vicesecretaria del campus de Donostia, mientras Elena fue nombrada adjunta al secretario general. Desde esta fecha y hasta su jubilación en 2018, ambas compartimos despacho en la oficina de secretaría general del campus donostiarra. Fueron cuatro años muy intensos de formación en un área totalmente desconocida para mí. En la última etapa laboral de Elena, volvía a asomar la Elena-Maestra, que, en realidad, nunca ha desaparecido. Volví a aprender mucho de ella, con ella, día a día, en un despacho que rediseñó para trabajar de igual a igual; lo bautizó como “el tú y yo”. Sin que se notara, Elena controló los tiempos y las responsabilidades del “tándem”; marcando el ritmo del pedaleo ella en un principio, y dejándome marcarlo a mí, posteriormente, sin casi darme cuenta. Una maestra. Formamos un buen equipo, más allá de nuestras naturales diferencias.

Elena se jubiló en mayo de 2018. En julio del mismo año fui nombrada secretaria general de la Universidad de Deusto. Este hecho resulta imposible de comprender sin Elena. Una vez más, ella creyó más en mí que yo misma. Una vez más me empujó, me animó, me enfrentó a un espejo en el que me hizo ver lo que yo no veía. Y lo volvió a hacer desde el compromiso y la responsabilidad; eso sí, dejándome la libertad de la decisión. Como se dice ahora, Elena me ha empoderado en más de una ocasión en mi vida profesional. Y le estoy muy agradecida, también, por ello. He intentado desempeñar esta labor guiada por los principios que ella me ha transmitido siempre con su ejemplo. Espero no haberla decepcionado.

Estoy casi segura de que Elena no ha podido escapar de algo que se repite cuando cerramos una etapa. Me refiero a hacer balance, a mirar atrás, a repasar la trayectoria profesional y a enumerar todas las renuncias que se han tenido que hacer para, en este caso, dedicarse en cuerpo y alma a la universidad. Yo no puedo responder por ella. Se trata de una valoración absolutamente personal e íntima. Pero sí puedo decir(le) que, para algunas, ha merecido la pena. Con nuestras contradicciones, limitaciones y miserias diarias, algunos, algunas seguimos creyendo en esa manera de estar en la Universidad y de entenderla. Lo intentamos cada día y en cada intento, te haces presente, Elena.

Responsabilidad, compromiso, servicio, dedicación, rigor, fuerza, valentía, principios, honestidad, respeto, profesionalidad y generosidad son las palabras que más me resuenan para describir a la eibarresa a la que queremos reconocer hoy con este sencillo homenaje en forma de distintos capítulos. Este ha sido el mío. Elena Barrena Osoro: eskerrik asko bihotzez! Y, tomando prestado el lema de Emakunde para este 8 de marzo, Zu(e)taz harro!

Eider Landaberea Abad

Donostia, 2024ko martxoak 11.


[1] BARRENA OSORO, Elena: Hemen: Kutxa-Gipuzkoa, 1879-1995. Donostia: Kutxa Fundazioa, 1995, p. 25.

[2] DÍAZ DE GUEREÑU, Juan Manuel: Campus de Mundaiz: 50 años de universidad en San Sebastián. Donostia: Kutxa Fundazioa, 2006, p. 167.

Artxiboak

Emakumeak artxibo historikoetan

Emakumearen eguna dela eta artxibozainen artean jarduera txiki bat sustatu dugu. Gure artxiboetan zein dokumentazio dugu esanguratsua eta historikoa (50 urte baino gehiagokoa) emakume bat protagonista duena. Abiapuntua tipikoa, edozein ikerketa historiko egiteko erabiltzen dena. Hipotesia ere: dokumentazio historikoan azalduko zaigu alarguna bezala, ezkonkide bezala,… beti bigarren mailako paperak egiten. Emaitza, polita.

3 arlo bereiztu ditugu:

Denbora librea

Arlo honetarako, nola ez, Eibarko Klub Deportiboaren funtsa aukeratu dugu. Elkarte honek azken ehun urteetan itzelezko presentzia izan du Eibarren orohar. Bai kiroletan, eta baita denbora librea eta gizartean bertan ere. Tarteka, Kezka izeneko aldizkaria argitaratzen du elkarteak. Bertan, bazkideek beren kirol frogen inguruko berri ematen dute. 1967 urteko apirileko alean baina hara non kirolaz gain ere beste gai interesgarri bat lantzen den. Emakume batek gainera! “Clima del club” izenburua duen artikulua sinatzen du Amaya Aseguinolazak. Bertan, emakumearen papera klubean eta bere tabernan ausnartzen duelarik: “…las chicas que formamos parte del club, podríamos cambiar el ambiente que ahora reina en nuestra querida sociedad…”.

Eibarko Klub Deportiboaren Artxiboa, signatura: CDE0651

Editorialak berak ere jasotzen du honen inguruko hausnarketa. Hitzak gaur egun bizi dugun momenturako oso aproposak ez diren arren, kontestuan jarrita izugarrizko pisua dutela eta garaian eztabaida sortuko zutela garbi dago: “… Ahora que la mujer ha invadido la Sociedad, ocupando puestos y desempeñando cargos que antaño eran de exclusividad masculina, no es de extrañar que haya puesto sus ojos en nuestro Club Deportivo…”.

Morala

Emakumea beti galtzaile atera da arlo honetan. Bere ardura izan da betidanik (eta gehiegitan baita oraindik ere) zuzentasunaren eta “garbitasunaren” eredu izatea. Emakumeek moraltasuna inposatua zuten jaiotzen ziren momentutik eta horren baldintzapean jardun behar ziren beti. Zarautzeko udal artxiboan 1948 urteko agiri bat aurkitu dugu. Bertan erabakitzen da Isabel zentzategian sartu behar dela: “…la gravedad de su conducta moral, que produce el natural escándalo en la población, aparte del mal ejemplo… entre la juventud…”.

Zarauzko Udal Artxiboa, signatura: 113-17

Zeren, emakumearen ardura zen moralaren aginduak beteaz jokatzea eta bizitzea. Baina baita honen adibide eman eta hezitzea ere. Horregatik, emakumeak izan ohi ziren, besteak beste:

Irakaslea: Villabonan 1793 urtean, María Micaela Atxukarrok eskatu zuen haurren irakasle izateko lana. Udalbatzak eskaera akta liburuan kopiatu eta ardura berari ematen dio. Honela dio: “…suplica se le conceda la enseñanza de niñas y muchachas de esta villa, en leer, escribir, coser, planchar y otras habilidades correspondientes a una mujer…”.

Villabonako Udal Artxiboa, signatura: 0005CF

Serora: eliza eta baselizetako zaindariak, noski ohikoenak, emakumeak. Orendainek 1884 urtean Josefa Antonia Zubillaga izendatu zuen San Sebastian baselizako serora. Bere funtzioen artean soldata eliza garbia mantentzea, santuaren irudiaren aurrean argia jartzea gabetan eta apaizak meza emango duenetan… horiek ohikoak, baina harritu gaituen beste bat: “…de retejar el tejado cuando convenga…”. Langileak deitu eta ordaintzea esan nahiko dute? Ez du zehazten.

Orendaingo Udal artxiboa, signatura: 003-40

Ogibideak

Gorago aipatu ditugu bi, serora eta irakaslea, baina bazeuden emakumeentzako beste ohiko lan batzuek ere: tabernariak, ileapaindegiak, jostunak… beranduxeago baita bulegoetako administrariak ere. 1910 urtean Ibarrako “La Tolosana” paper frabikan lanean hasiko zen Agueda Zinkunegi Lazkano. Baina horretarako lehendabizi aitak baimena eman behar izan zion udaletxean bertan alkatearen eta idazkariaren aurrean. Honela dio aitak: “…otorgaba mi pleno consentimiento y autorización para que como jornalera pueda dedicarse a trabajar…”.

Orendaingo Udal Artxiboa, signatura: 003-40

Baina, gure harridura sortu duten dokumentuak ere aurkitu ditugu ogibideen gaian: hainbat artxibotan topatu ditugu gizonentzako ogibideak izan ohi zirenak emakumeek egiten. Gehienetan, hala beharrez eta aldi batekoak, hutsuneak bete bitartean, baina ez beti eta ez edonolakoak. Hona hemen adibide batzuek:

Villabonan 1805 urtean herria haragiz hornitzeko esleipena zuen gizonezkoa hil zen eta hitzarmenaren epea bete bitartean lan hori Magdalena Garmendiak betetzea onartu zen udalbatzak. Ez hori bakarrik, baldintza berdinak errespetatu zizkioten.

Villabonako Udal Artxiboa, signatura: signatura: 0005CF

Asteasu berriz bi adibide ditugu. Batetik, Guda Zibila hasi zenean idazkaria atxilotua izan zen eta bere alabak ordezkatu zuen hilabete batzutan. Urtebete beranduago, udal arielen administratzailearen kargua ere libre geratu zen eta emakume batek bete zuen. Kasu honetan eztabaida akta liburuan jaso zen. Lehenengo osokoan mahai gainean geratu zen gaia honako arrazoiagatik: “…por encontrar alguna dificultad en que no sea hombre quien haya de desempeñar dicho cargo…”. Pare bat hilabete beranduago ospatutako osokoan berriz aukera hau onartu eta Concepción Esnaola izendatu zuten arielen administratzaile.

Asteasuko Udal Artxiboa, signatura: H280-04

Abaltzisketan 1871 urtean medikua hil eta bere ordez Juliana Onzalo alaba kontratatu zuten berria aurkitu bitartean. Honek garbi uzten du alabak behar adina formakuntza zuela mediku eta zirujau ardura bere gain hartzeko. Kasu honetan ere nabarmentzekoa da aurreko kontratatuaren baldintza berdinetan aritu zela lanean. Honela erabaki zuen osokoak: “…y se obligaban a pagar igual salario que al cirujano anterior y en la misma forma…”.

Abaltzisketako Udal Artxiboa, signatura: 0003-09

Ogibide arrotzetan azken adibide bat. Gipuzkoako Artxibo Orokorrean Anselma Berrotaran Sagarzazuk errege-zergak ordaintzearen salbuespena eskatu zuen Glorioso San Antonio arrantza untzia legeak aginduta bezala herrialdean bertan eraiki bait zuen. 1936 urtean Anselmak untzi bat eraikitzeko hitzarmenak egin zituen Hondarribiako ontziola batean.

Gipuzkoako Artxibo Orokorra, signatura: AGG-GAO DPG JDIT1434

Amaitzeko, hiru multzoetan zuzenean sartu daitekeen espedientea. Hondarribiako Udal Artxiboan gordeta dagoena. 1611 urtean sorginak zirela eta sei emakumek jasandako auzia. Honela zioten: “…brujas maestras que embrujaban y habían embrujado muchas criaturas y las dichas criaturas lo decían, declaraban y manifestaban y que en dicho ofício y secta demoniaca…”. Bi urteko zigor espetxea jasan zuten, baina gero aske utzi zituzten. Orduan hasi omen zen gizartearen pentsatzeko modua aldatzen eta sorginen jazarpena alde batera uzten.

Hondarribiako Udal Artxiboa, signatura: B-1-I-5-2

Ondorioz, emakumezkoak presente daude gure Artxiboetan. Neurri txikiago batean, bai, baina bilaketa egokiak eginda uste duguna baino gehiagotan eta egoera kuriosoetan aurkitu dugu adibidea. Gutxi azaltzen bagara historiako liburuetan, bada dokumentazio asko ez dugulako, baina baita bilatzeko lanak gutxi direlako ere. Honetan guztian sakontzeko beharrezkoa da erakundeek ikerketak sustatzea.

Ereiteneko artxibozainak

Bloga

Elena Barrena Osoro: irakasle

Maisu/maistra ere izan zitekeen, hitzak bere muinean “onena”, “gorena” eta horrelakoak omen daramatza eta. Baina ikastea eragin digu Elenak; eta hori irakastea da, azken batean. Eta nahiago dugu horrela azaldu unibertsitatean hasitako harremana: irakasle izan dugu bera. Izan ere, unibertsitateko giro gris eta apal hartan, bost urte luzez, irakaskuntzan aritzen zirenen artean oso gutxi arduratu ziren irakasteaz. Maisuki irakatsi zigun hark, ordea. Hezkuntza arloan ez ezik, baita alor profesionalean eta maila pertsonalean ere.

Elena Barrena irakasleaz aritzea egokitu zait artikulu sorta honetan. Noski, kontakizun pertsonala izango da; pertsonalaren baitan, norberarena, profesionala eta politikoa elkarrekin batzen direla jakin badakigu eta. Guri dagokigunez, Elenaren eraginik gabe, haren gaitasunik gabe, nekez izango genukeen egun dugun ofizioa. Haren magisteritzarik jaso izan ez bagenu, Ereiten enpresak ez zukeen argirik ikusiko: Elenak berorren sorreran zuzeneko parte hartzerik izan ez zuen arren, gure formakuntzaren hazia ondo baino hobeto bermatu baitzuen. Haren eskolarik gabe, bestalde, are apalagoak izango ziratekeen Juan Carlos Morak eta biok Gipuzkoako historiari buruz han-hemenka idatzitakoak ere. Bere bultzadarik gabe, nik neuk ez nuke doktoradutza burutuko, ezingo nukeen. Eta, azkenik, bere irakaspenak formakuntza formalaren esparrutik hedatu izan ez balitu, ez genukeen sinetsiko historialari eta dokumentalistaren ofizioa lanerako aukera serios eta emankorra izan zitekeenik. Horri helduko diogu jarraian, eta kontatuko duguna oso pertsonala izango da, lagun eta irakasle bikain izan dudan Elenaren eskutik ikasitakoa azaldu nahi dut eta.

Horrenbestez, aspaldiko zorra kitatu nahi genuke testu honen bidez. Publikoki kitatu ere. Eta pertsonala izango da, baina memoria ariketa ere bada. Arestian aipatu legez, ez gara memoria pertsonalaz ari soilik. Pertsonala, profesionala; politikoa, beraz. Baina, politikoa, ez bere zentzurik zabalduenean, Etxetik Plazara doan bideak daukan zentzuan baizik; eta, hain zuzen, Plazara iristen lagundu digun hori kontakizunaren ardatz hartuta.

Kontu kitaketa horren beharra aspaldidanik izan dugu gogoan, baina 2020ko abenduan temati agertu zitzaigun begien aurrean. Euskal Herriko bideei buruzko sinposioa antolatu zuten Donostian; eta niri han izateko zoria fortunatu zitzaidan1. Elena Barrena, ordea, ez zegoen parte-hartzaileen artean. Harrigarria, Euskal Herriko bideen gaineko historiografia erabat berritu eta eguneratu baitzuen Gipuzkoako Komunikabideen Historia bildumak2,, bere zuzendaritzapean (Jose Antonio Rodriguez Ranzek jarraitu zion gerora). Berez dator metafora: bidea urratu zuen. Bildumaren bigarren alea dokumentatzea eskatu zidan Elenak. Hilabete haiek, garbi esanda, karrera osoak adina balio izan zuten. Paleografian trebatu behar, Gipuzkoako Historiari buruzko liburu eta artikuluak bilatu, irakurri, ulertu, eztabaidatu… eta Gipuzkoako Artxibo Orokorrean ikertu. 1994an izan zen, hau da, aurreko mendean eta bizimoduan… Aro profesional eta aro pertsonal berriaren hastapenean.

Horiek horrela, Elena Barrena irakasleaz aurkeztu nahi dudan lehen aldea dozentearena da, Unibertsitateko irakaslearena, hain zuzen ere. Irakaspenak bi mailatan jaso genituen. Lehena, molde klasikoan; gelan, alegia. Euskal Herriko Historia karrera osoko klaserik interesgarriena izan genuen, ez soilik edukiagatik, baita bi urtez izandako irakasleengatik ere3.

Elenaren klaseak direla eta, historiari buruz jakin uste genuena hankaz gora jarri zuen. Tabuak hautsi zituen. Horretarako, guztiz berriak ziren ideiak, kontzeptuak eta gertakizunak ulertzeko tresnak eman zizkigun. Esate baterako, ezin ahaztu Roger Collins-en Los Vascos liburuaren irakurketa kritikoa. Liburua gaztelaniara itzuli berria zen4. Autoreak maitekiro jorratzen zuen gaia, baina ez behar bezain zorrotz eta zehatz. Historia eta mitoa nahasturik, gertakizun historikoak, azalpen errazik ez zutenak behintzat, nolabaiteko magiaren ondorio balira bezala aurkezten zituen… Pentsamendu kritikoa, ofizioaren inguruko hausnarketa eta argudioak aurretik landu, eta metodologia sendoaren laguntzaz bermatuta, majo larrutu genuen Collinsen liburua. Gure lana kalitatez eta profesionaltasunez egin behar genuela konturatu ginen. Unibertsitatean ginen! Gertuko gizarteari ezer eskaini nahi izatekotan, beraz, karrera batean matrikulatzea ez zen aski. Trebatu, hobetu, saiatu… dialektika erabili behar zen eta horretarako ondo formatu behar.

Unibertsaltasuna bereiztasunean eta azaltzeko ezintasunean oinarritu beharrean, munduan egoteko eskubidea normaltasunean oinarritzen ikasi genuen. Historialariak leinuaren azti edo memoriaren zaindari izateak ez zuen esan nahi gure patua iraganaren edo halabeharrez beteko zen sineskeriaren esku utzi behar zenik. Memoria astintzeak, kasu honetan, beste helburu bat zeukan: gizarte edo jendarte jakin batek egindako bidea ilustratzea, munduan modu estandarizatuan izan zedin. Euskal herritarrak “aro bakoitzak eskatzen zuen bezalakoak” izan ginen, garaian garaikoak. Eta, ondorioz, baita oraingo aro honetan ere. Aroan egoteko edo garaian garaiko izateko modua gure komunitatean erabakitzen ahal genuen. Hori bai hori ideia ahaltsua: Geure buruaren jabe gara; sortzen ditugun harremanen baitakoak dira gure oraina eta geroa. XX. mendetik aurrera izan ahal izateko, bistan da zeren beharra dagoen: Estatua. Era berean, Estatua antolaketa mota historikoa da. Ez da beti izan. Hori gabeko Euskal Herria ere bazela ikasi genuen, egungo beharrek ez omen zuten eta, aspaldikoak izan behar. Baina horrek ez zuen esan nahi egoteko molde horietatik aldenduak ginenik, zirenik. Alderantziz.

Elenak gurekin partekatu zituen ezagutzak ez ziren makalak izan gela barruan. Adibide bat jartzearren, ohiko gaitegi hertsitik atera, eta begiak lurralde osora zabaltzeko grina piztu zigun, aurrerago Manex Goienetxek egingo zuen moduan; edota Irulegikoa hari historikoan ulertzeko balekoa den interpretazio ez lineal ez eta lurralde osorako aldiberekoa ere.

Historiaren eta gizarte-espazioaren arteko harremanak ulertzeko modu zehatz hori egokia iruditu izan zait beti. Euskal mitologia ondo ulertzeko eta kontakizun horien itzala errealitatearekin lotzeko baliagarri direlakoan nago; eta erromatar inperioaren gainbeheratik Erdi Aroko egitura politikoetaraino doan zubia osatzen dutelakoan: jentilak Baiona —Txingudi— eta Aiako harria batzen; Martin Txiki Goierriko populazionearen ibilbidea kontatzen; Polifemo Haizeoletako Ttartalo bihurtuta; Lamiak, hiriguneetatik ihes, txanponak ezkutatzen… Era berean, Oiartzun–Urruña espazioaren garapena erromatarren ostean, eta bi espazioen arteko lehia eta antzekotasunak; Akitaniaren nondik norakoak; ospe txarra edo batere ezagunak ez diren nafar errege-erreginak; Banukasi-Aritza gure Merlin-Arthur gisa ezaugarrituta… Gai hauek izan lezaketen interesa pertsonala baino ez da, agian. Jakina, kontu horiek behar bezala garatzeko gaitasunak, berriz, politiko bihurtuko lituzke, betiere, izaera historikoari eta historialariaren metodoari eutsita. Ez dut esan nahi horiek zirenik klaseetako gaiak; horiek oinarri hartuta, bestelako arazo, enigma, gako eta abar garatzeko edo argitzeko erabil daitezkeela baizik. Erran nahi baita: ikertzeko erronka edota jakintza-gaia bihur litezke. Beste gai batzuek, ostera, aplikazio praktikoagoa izan zuten gure bizitza profesionalean; han hemen, Gipuzkoako herrietako historia berritu nahian, berriz ere egitura politiko administratiboei (tokikoei zein probintzialei) heldu genien, garapen gisa ulertuta betiere, hots, une jakin batean sortu eta giza harremanen baitako indar erlazioaren ondorio zirela kontuan hartuta.

Historiaren inguruan piztutako debate hurbilak ere ezagutu genituen. Agian txikikeriak izango ziren, baina, nolanahi ere, ofizioari zegokion eta badagokion giroaren eta askotan kiratsaren erakusle ziren. Santioko bidea, tenplarioak edo Adarra mendiko zubi ustez erromatarra behin eta berriz azaleratzen dira oraindik ere, interes pertsonalak historialari senari gailentzen zaizkion egoeren aurrean.

Klase mamitsu, gogor eta interesgarri haien kontuak amaitzeko, ezinbestekoa zait 1989-90eko negua aipatzea (Elenaren beraren baimenaz). Lurraldetasunaz inoizko klaserik magistralena eman zigun. Hitzak soberan dauden arren, emandako klaseari gaur metaklasea deituko geniokeen, ordukoaz bikain jardun baitzen, oraingoari begirik galdu gabe; tinkontasun eta profesionaltasun osoz, alegia.

Formazio bikaina, berria eta eskuzabala eskaintzeaz batera, mugak birrindu zituen, “gela” ez baitzen irakasteko gune bakarra izan. Ofizioa, historialari izateko aukera, aurrez aurreko jakintzaren trasmisioa, ariketa praktikoak… Hori guztia jarri zuen Elenak gure eskura. Eskuzabaltasunez. Eta horixe da, hain zuzen, aipatu beharreko bigarren gakoa: irakasteko moldean eskola sortu zuen.

Artean karrera amaitu gabeak ginela, trebatze taldean parte hartzeko aukera eman zigun Elenak. Ezin jakin zein izen arranditsu jarriko lioketen gaur egun halako ekimenari. Orduan, besterik gabe, “ikerketa batean parte hartzeko aukera” deitu zitzaion. Horri esker, besterik gabe lizentziadunak izan beharrean, historialari bihurtzeko aukera eman zigun. Gipuzkoako baselizen datutegia osatzen laguntzea, eskuz, lan hutsala irudituko zaizuen arren, Gipuzkoako geografia, artea, antolaketa, eta, jakina, osaketa historikoa ulertzeko eta barneratzeko ariketa itzela izan zen. Itzela ez ezik, baita bikaina ere, lanean hasi berria denari laguntzen, zuzentzen eta animatzen ikasteko. Hasierako lan hura, beraz, eskola izan zen, zentzu guztietan.

Hau da: unibertsitarioak izan aurretik, Unibertsitate batean egiten ohi ziren “gauzak” egiten aritu ginen. Ikerlari talde bateko partaideak izan ginen! Hori guztia nola egiten den ikasi genuen! Errealitateak, ordea, besterik ere erakutsi zigun: ikerketarako prestakuntza edo teoriaren aplikazio praktikoa beste upel bateko sagardoa direla; Unibertsitatean ez zeuden propio gure zain. Baten batek probokatu edo eskaini ezean, jai zegoen. Baina Elenak halaxe egin zuen. XXI. mendean, lizentziatu berri diren gizon-emakume askoren curriculumak jasotzen ditugu guk, eta berehala antzematen dugu, behin eta berriz gainera, ikasketetan ez zutela guk adinako zorterik izan.

Gure formazioa modu integralean eskainita, Elena Barrena aitzindari bihurtu zen. Horretara dator arestian esandakoa: formazio hori gabe, nekez bihurtuko ginatekeen historialari.

Urteen perspektibaz argi eta garbi ikusi dugu Elena nolabaiteko eskola sortzen ari zela unibertsitatean, eta eskola hori egundaino iritsi dela. Josean Marín eta Josean Achón ere han ziren, besteak beste. Baita Luzia Alberro eta Eider Landaberea ere, geroago. Urtez urte luzatutako kontu horretan esanguratsua da, adibidez, nola eraldatu diren generoa eta hizkuntza. Aipatutako lagunek, Leyre Arrieta ere tarteko, Unibertsitatean segitzen dute klaseak ematen. Pentsa zer nolako katea osatu zuen.

Agian perspektiba behar da horretaz ohartzeko. Niri behintzat hala gertatu zitzaidan 2021eko abenduan. Uxuen ari ginen lanean, eta hango alkate Ruben Sanchezek La Blanca baselizaren jabetza komunitarioa epaitegian defendatzen laguntzeko eskatu zigun. Ataka estuan jarri gintuen, baina argudioak osatze aldera, lurraldearen okupazioaren nondik norakoak azaldu genituen, eta haren antolaketari eutsi genion, zeri bestela. Elena Barrena ez ezik, haren bide-erakusle Garcia de Cortazar ere aipatu genuen, eta gure burua tradizio historiografiko horretan kokatu genuen. Epaiketan entzun beharrreko horiek merezi izan zuten, Gerora Elenari kontatu nion, ia barkamena eskatuz, baina hark emandako erantzuna borobila izan zen: bai, Eskola horretakoak ginen; bai, ondo jokatuta; eta bai, hori harro esatea zilegi zen.

Denborak ez du kidetza hori desegin; leinuak deiadarra jo, eta gu dantzan. Nolabaiteko aitortza eta elkarlanerako grina zalantzagabea erakutsi diogu elkarri urte hauetan. Unibertsitatetik kanpo egon arren, Eskola horretan irabazitakoa hartu dute beti aintzat besteek, beraiekin batera klaseak ematea eskaintzeraino, aukera izan denean; bueltan, ekimen honetan hartuko dute parte haietako gehienek. Ziur naiz, gainera, leinu buruari zor zaion errespetuagatik eta inoiz formalizatu ez den Eskolakidetza direla horretarako arrazoirik behinenak.

Trebatze talde hartatik, esan bezala, profesional handiak atera ziren. Bitartean, guk geure bideari eman genion hasiera. Bide profesionala hori ere; lanaren balorea Elenak jarri zigun agerian. Zehaztapen bat: balorea diogunean, balio ekonomikoaz ari gara. Hain zuzen, horixe bera dugu azpimarratu beharreko hirugarren irakasgaia: lanaren balioa.

Ermitetatik Gipuzkoako bideetara pasatu ginen. Eta hori benetako lana zen, alegia, ordaindua. Hots, profesionalak ginen! Eta hori, esan gabe doa, ez zen batere normala. Zer esanik ez gaurko egunean, bekak eta praktikak ezkutuko lan bihurtu direnean. Esan nahi baita: hasierako planteamendua egin zuenean, guk ere kobratu egingo genuela erabaki zuen lanaren zuzendari Elenak. Ez ginen debaldeko bekario, beraz, hain zuzen, lana, edukiak eta informazioa sortzen ari ginelako, artean ikasleak izan arren. Formula bat aurkitu behar izan zuen, ordaina jaso genezan; eta horrekin beste irakasgai bat eskaini zigun bidenabar: gure lanari balioa ematearena. Guztiz koherentea eta normala zen, bestalde. Zer dela eta, harritu? Baina, beharbada bai… XXI. mendean gara, eta lana praktiken azpian ezkutatzen dela ikusi duenari harrigarria egingo zaio guztiz. Hori ere ikasgaia izan da, profesionala eta pertsonala gurutzatu eta politiko bihurtzen den ikasgaia, jokatzeko printzipio bihurtzeraino. Pentsatu nahi dugu Elenaren jokaera hori geure egin genuela; geure harreman laboralera ekarri dugula.

Irakaslearen ardura ez zen hortan gelditu, ez horixe. Ardura horren baitan, batetik lana bilatzeko laguntza, eta bestetik doktoradutza gorpuzteko laguntza ere bere egin zituen. Biak ala biak aurretik aipatu ikuskeran kokatzen ditugu. Hau da: klasean, gaiak komentatzea baino gehiago, irakasle izatea da langintza, Barrenaren ikuspuntutik behintzat. Egun era guztietako izendapenak asmatu ditugu horretarako: zaintza, tutoretza, mentoretza… Elenak ardura soziala jarri zuen mahai gainean, hala sentitu genuen guk. Hiru opari itzel egin zizkigun. Lehena, gazteegi izanagatik ere, Unibertsitatean klaseak emateko aukera: ausarta izan zen, bai gugan konfiantza jartzean, bai eta kontratua negoziatzen laguntzean ere, garai hartan. 1996. urtean, hain zuzen, espetxe zigorra betetzen ari bainintzen, intsumiso egin nintzelako. Bigarren oparia, dokumentalista moduan aritzeko aukera. Horrek erabat zabaldu zigun bide profesionala; eta gaurdaino ekarri gaitu. Hirugarrena, gure tesia. Gorago aipatu dugun lehen lan hartan, Gipuzkoako bideei buruzko lan hartan, tesi baterako ideiak hasi ziren agertzen. Historian zeharreko bazterketa sozialaren gaineko gure interesari bide ematen saiatu zen Elena: Gipuzkoa izaki politiko izatetik izaki administratibora bihurtzea ez ote zen bazterketa kolektiboa ere. Azkenean baina, bideetan agertzen ziren ustekabeko protagonistak nagusitu ziren tesian: euskal bandoleroak eta horiek jazartzeko modu berria, polizia: Bistan denez espazio politikoaren antolaketaren ideia ez zegoen ikerketa honetatik oso aparte. Halere, tesiari oso bestelako bultzada eman zion, ikerketa burutu ahal izateko laguntza ekonomikoa lortzen, Rodriguez Ranz irakaslearen bidez. Kontakizun pertsonal honetan ezin aipatu gabe utzi.

Bistan denez, gorago aipatutako hiru esparruak —pertsonala, politikoa eta profesionala— ez dira erraz bereiztekoak. Baina horren ardatzean ezinbestean ardura dagoela esango genuke. Irakasle senaren baitan gotortzen den arduraz ari naiz.

Alabaina, tartean kontakizun pertsonalik izango ez balitz edota zorra publikoki kitatu beharko ez balitz, Barrena doktore eta irakaslearen ekarpena neurtzeko gailurik ere izango genuke: hain zuzen ere, bere tesia bera, eta Gipuzkoako historiografia berritzen izandako eragina.

Subjektu politikoen garapen historikoari erreparatzea izugarrizko irakasgaia da. Eta garapen horretan eragiteko borrokatzen diren indarrak edo aldeak identifikatzea eta ulertzea irakaspen horren bigarren ondorioa dela esan liteke. Gure nahiak ez daude iraganean, garatutako bizi estrategietan eta horren ondorioz galtzen edo irabazten ditugun abaguneetan baizik.

E.P. Thompsonena ematen duen ideia hori, lurraldearen osagaiei aplikatzean, ongi baino hobeto identifikatuta agertzen ziren Gipuzkoa historikoak. Ez zen, jakina, hautu neutroa; bai ordea guztiz historikoa. Horretara dator gure izaera bikoitza. Batetik, historialariarena, eta bestetik, historiaren dialektikaren bidez mundua ulertu eta eraldatu nahi duenarena. Eta biak, bat eginda.

Erro oso bestelakoa izanik ere, balekoa izan da kontzeptualizazioa egungo mundua ulertzeko, Jason W. Mooren deskribapenarekin bat eginez; alegia, kapitalak bere mesederako eta kontrolik gabe bultzatu duen eraldaketa lurraldearen ordenazio soziala ere bada, oraingo honetan ordenazioak finantza kapitalaren alde jokatu eta lurraldearen barruko biosfera osoa hartu badu ere. Beraz, espazioa eta bizitza ordenatzea ez da soilik geografia edo geologia, mundu ikuskera nagusitzeko borroka ere bada.

Horiek horrela, 90eko hamarraldian hasi eta 20 bat urtez luzatu zen Gipuzkoako historiografiaren berritzea azalera ekartzea ondo ulertuko dela uste dut. Hau da, 35 urte asko badira ere –tesiak beste horrenbeste beteko ditu5–, ikerketa lan itzel horrek ondo eutsi dio bere ideia nagusiari.

Euskal erakundeen bilakaera historikoa aitortzea, hau da, testuinguru batean sortu zirela aintzat hartzea, ematen duena baino ideia ahaltsuagoa da. Besteak beste, politikan zein historian nagusi den “unidad de destino en lo universal” deritzon ardatza birrintzen duelako, modu praktikoan. Klasean iradokitako ideiak azkar batean laburbildu, Gran Atlas Histórico del Mundo Vasco bilduman sartu eta Euskal Herri osora zabaldu nahi izana eskertzekoa da. Oraindik ere gida gisa balio duten ideiak dira, eta gozamen hutsa da. Lurraldearen garapena politikoa izan zen, inondik ere. Kultura eta espazio komuna betetzen zuen giza taldearenaz ere ari gara.

Elenak bere tesia argitaratu ondoren, Gipuzkoako komunikabideen historia bilduma lurraldearen antolaketarekin lotu eta haren ondoriotzat jo zen, eta hala, marko teoriko orokorra berritu eta finkatu ostean, Gipuzkoa, Gipuzkoako herri, gizarte, barne gatazka eta gainerakoak beste era batean islatu ziren liburuetan. Ordura arte, Gipuzkoako herriak lantzen zituzten liburuak errepikakorrak ziren, eta gizonezkoek idatziak. Absolutuak izan nahi izaten zuten, eta datuen jatorriari dagokionez, gizonezko horien burutik atereak ziruditen. Betiere, erdaraz.

90eko hamarralditik aurrera, hipotesi txiki eta apal bat nabarmendu nahi genuke. Batetik, Achón eta Marínen tesiak —propioak zein zuzendutakoak—, eta Elenak eta Josetxo Urrutikoetxeak aro historiko batetik bestera eramandakoak. Bestetik, Aranzadiren beraren indusketa berriak. Eta, azkenik, herrien historia modu erakargarri baina zientifikoan lantzen zituzten liburuak ugaldu izana. Ez dugu hemen zerrenda egingo, baina baten bat saiatuko da hipotesia uxatzen edo berresten.

Artikuluaren hasieran garbi azaldu dugu gure asmoa: Elena Barrena Osoro irakasle gisa azaltzea, irakasle horren dohainak ahal bezala eta betiere kontakizun pertsonaletik osatzea eta harekiko zor kitaketa publikoa esker onez aitortzea. Esan bezala, memoria ariketa sinple bat baino ez da; hau da, gure jardunean ahal dugun moduan txertatzen eta luzatzen saiatzen garen memoria eredugarria. Unibertsitatean bertan beste lan batzuk egiteko aukera izan genuen. Ondo egin genituen arren, arduradunak argi eta garbi azaldu zigun ez genuela jarraituko, besteak beste Elena Barrenaren sokakoak ginelako. Nik ere nahiago dut lanik ez egin soka horretakoa izatea gaizki hartzen duen koitaduekin.

David Zapirain Karrika

1IURA VASCONIAE: Revista de Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia = Euskal Herriko Zuzenbide Historiko eta Autonomikorako Aldizkaria. 18 (2021). Donostia: Iura Vasconia, 2021. Bertan: Euskal Herriko bideak gure aroan: ikerketa berrirako ideiak. 217 – 243.

2 BARRENA OSORO, Elena (zuz.). Gipuzkoako Komunikabideen Historia. Donostia: Aldundia, 1994 – 2011.

3Josetxo Urrutikoetxea izan zen bestea. Bidenabar, Barrena irakasleak Historia Modernoa ere irakatsi zigun eta berau kontakizun pertsonala izanik, hor izan nuen karrera osoko ez aprobatu bakarra. Hau diot ikuspuntu pertsonalaren objektibotasuna goratzeko edo.

4Alianza, 1989.

5La formación histórica de Guipúzcoa: transformaciones en la organización social de un territorio cantábrico durante la época altomedieval. Donostia, Universidad de Deusto, 1989.

Artxiboak Bloga

Iputza eta Gipuzkoa: Elena Barrenari gorazarre

Iputza eta Gipuzkoa: mila urteko historia. Elena Barrena Osorori gorazarre. #G1025 eta #GI35

Laster 1000 urte beteko ditu Gipuzkoak. Edo, hobeki esanda, hari buruz ezagutzen dugun lehen aipamen historikoak.

Elena Barrena Osororen tesiak ere urteurrena du aurten: 35 egingo ditu. Tesi horretan Iputzaren esanahia jorratu eta ulergarri bihurtu zuen Barrenak, eta Gipuzkoa deitzen dugun izaki politikoaren izaera, izanak eta osagaiak ere xehatu zituen.

Hain zuzen ere, bi ideia horiei baina batez ere bigarrenari eskainia da hemen aurkezten ari garen ekimena.

Izan ere, ezin baita milurtekoa gogora ekarri hori posible egin zuen pertsona eta haren lana behar bezala balioetsi eta loriatu gabe. Izugarrizko erronka izan zen hura. Oparoa, zentzu askotan. Gipuzkoako historiografia ere berritzerainokoa.

Alabaina, jakin badakigu 1000 urte ospatzea hainbat pertsonaren ekarria ospatzea baino errazagoa dela; eta, ondorioz, gure eredu izan direnak Historiaren bazterrean geratzen direla maiz, arrazoiak ia inoiz ez diren arren neutroak.

Badira bi urte ideia horri bueltaka hasi ginenetik. Iaz, asmoa gorpuzten hasi, eta lagunek berehalakoan baietz, batak bestearen atzetik gainera. Ez gintuen harritu. Gure proposamena, honako hau: Iputza-Gipuzkoaren 1000 urteak gogoan, eta Elena Barrenaren tesiaren 35 urteurrenaren aitzakian, Elena bera eta haren lan eskerga oroitzea. Horretarako, aurten, artikulu bana argitaratuko dugu hilean behin online, eta urte amaieran liburu batean batuko ditugu guztiak. Artikuluak era askotakoak izango dira: Elena Barrenaren eta bere obraren ingurukoak, edo, Elenaren ikasgaiak oinarritzat hartuta, Erdi Aroko Gipuzkoaren berri emango dutenak. Hainbeste merezi du eta.

Hasiera bateko ordena hauxe izango da: David Zapirain, Eider Landaberea, Amaia Mendizabal, Leyre Arrieta, Iago Irixoa, Josu Narbarte, Alfredo Moraza, Borja de Aguinagalde, José Antonio Marín, José Ángel Achón.

Ez dugu ezkutatuko ondo pasatzeko ekimena denik, laguntasunaren izenean arituko ez garenik. Horixe bera baita irakasle eta lagunari zor geniona.

Juan Carlos Mora eta David Zapirain

Artxiboak

“Liquizqueri ciquiña”, emakumezkoen ohorearen aurkako irainak

Gaurkoan, 1805 urtean irainak direla eta sustatutako auzi-jartze bat dakargu. Kasu honetan, Felipe Antonio Otaegik Maria Josefa Eguzkitzaren (Goroabarrena etxeko maizterra) aurka jarritako kereila dugu, bere emaztea Maria Josefa Garandiasen aurkako irainak direla eta (sig. 165-11). Irain-auziak oso ohikoak dira dokumentazio historikoaren artean eta irainduen ohorea auzitan jartzean oinarritzen dira. Santiago Bellon Serrano ikertzaileak “Expedientes judiciales en el Archivo de Villahermosa (1567-1850)” artikuluan adierazten duen moduan, gisa honetako espedienteek egitura nahiko egonkorra izaten dute: 1) Gertakariak justiziari jakinaraztea. 2) Kaltetuak gertaerak kontatzea. 3) Lekukoen adierazpenak. 4) Autoak eta epaiaren betearazpena (159. orria).

Prozesu hauetako irain ohikoenak, gaztelaniaz jasoak, honako hauek dira: pícaros y pícaras, pellejas, borrachos y borrachas, calabazonas, ladrones y ladronas, cornudos, putas, desvergonzadas, cochinos y cochinas… (Bellón Serrano, S. 165. orria). Horregatik, lantzen ari garen ofizioaren kasuan dokumentazioak harribitxi bat jasotzen du, irainak euskaraz jasota baititugu:

“… no solo trató a mi muger de embustera y de poca conciencia, si también vertió contra mi expresada consorte la expresión injuriosa de “liquizqueri ciquiña” y otras igualmente injuriosas que dirán los testigos, sin que para ultraje de esta naturaleza hubiere tenido la expresada Egusquiza la menor causa ni motivo, y para reivindicar el honor de dicha mi muger, que ha tenido y tiene una conducta honrada y verdaderamente cristiana, y al mismo tiempo sea castigada con el rigor que corresponde la insinuada Eguzquiza por la injuria enorme que ha cometido contra el honor y buena reputación de mi muger…”

Ondoren, lekukoen adierazpenetan beste irain batzuk jasotzen dira euskaraz: “Nescame progatzalle liquisqueria bat zerazu”.

Salatzaileak erasotzailea espetxeratzea eta bere ondasunak desjabetzea eskatu zuen. Gaurkotasunaren ikuspegitik, gehiegizko neurri bat iruditu dakiguke, baina hori hobeto ulertzen da XIX. mendeko ohorearen zentzua ulertuz. Madrilgo Unibertsitate Konplutentseko Raquel Sanchez doktoreak idatzitako “Derechos en conflicto. Honor, libertad de expresión y vida cotidiana en la España del siglo XIX” artikuluan adierazten den moduan, emakumeen ohorea gizonen esku zegoen zuzenean, haien babespean baitzeuden. Testuinguru horretan, bizioak edo moraltasunik eza egozten zituzten irainak irain larritzat jotzen ziren; eta are larriagoak ziren publikoki egiten baziren. Gainera, «sexu-moralaren aurkako irainek garrantzi handiagoa zuten […], ez baitziren emazteari bakarrik zuzentzen, baizik eta senarrari eta bikotearen seme-alabei eragiten zieten zuzenean» (Sánchez, R. 522-523. orriak). Bestela esanda, honek esan nahi du gisa honetako irain batek zalantzan jartzen zuela bikotearen seme-alaben zilegitasuna.

Espedientea salatuaren adierazpenarekin ixten da, non aipatzen du aurreko egunetan salatzaileen zerriak beren lurretan sartu zirela, eta testuinguru horretan esan zuela hainbat zikinkeri eta likiskeri garbitu zituela. Epailearen betearazpena falta da, beraz ez dakigu nola zigortu zuten demandatua. Dena den, Santiago Bellón Serrano ikertzaileak aipatzen duenez, oso ohikoa zen gisa honetako epaiketak ondoriorik gabe ixtea salaketa kendu ondoren, hura eragin zuen haserrealdia lasaitu eta gero (165. orria).

Bibliografia:

-Bellón Serrano, S. (2017). Expedientes judiciales en el Archivo de Villahermosa (1567-1850). Rev. estud. Campo Montiel, 2017, 155-170 orrialdeak. https://doi.org/10.30823/recm.5201714

-Sanchez García, R. (2020). Derechos en conflicto. Honor, libertad de expresión y vida cotidiana en la España del siglo XIX. Historia constitucional: Revista Electrónica de Historia Constitucional, ISSN-e 1576-4729, Nº. 21, 2020, 510-532 orrialdeak. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7572803

Irudiak: Asteasuko Udal Artxiboa (https://asteasu.artxiboa.eus/node/76326)

Miriam Ruiz

Artxiboak Bloga

Francisco de Paula Borbon infantearen egonaldia Villabonan

Noizean behin, herriaren iragana gogora ekartzen duen dokumentazioa agertzen da artxiboan. Orain dela gutxi jakin dugu 1830eko uztailaren 26an, Zestoako Bainuetxetik etorrita eta Donostiarako bidean, Francisco de Paula de Borbón eta Luisa Carlota de Borbón-Dos Sicilias infanteak Villabonako Zubiaurre Zarra ostatuan egon zirela. Egonaldi honek herriko jaiekin kointziditu zuenez, ostatu jabeak, Juan Ignacio Etxabegurenek, jasandako kalteen erreklamazioa eskatu zuen.


Udal artxiboan egonaldi honen inguruko dokumentazio gehiagoren bila, gutun bat ageri da, 1830eko uztailaren 18an datatua eta Ladislao Zabalak sinatutakoa (sig. 0609 – 02). Gutun honek errege bisitaren berri ematen du, eta bazkaltzeko egonaldia gauzatzeko Pedro Nolasco Telleria arkitektoari herriko etxerik onenak erakusteko agindua ematen du:

Gauzak honela, badirudi aukeratutako etxea Juan Ignacio Etxabegurenen Zubiaurre Zarra ostatua izan zela. Hala ere, oraingoz ez dugu jabeak sustatutako kalte-ordainen erreklamaziorik topatu udal artxiboan.

Urte bereko uztailaren 18an ospatutako Osoko Bilkuran (0006 cf – 02) infanteen iritsierari buruz hitz egin zen, eta batzorde bat eratu zen Asteasu eta Zizurkilerantz igotzen zen harrizko zubia konpontzeko helburuarekin:

Miriam Ruiz
Argazkiak: Villabonako Udal Artxiboa

Bloga Liburutegiak

Kontrabandoa Hondarribiko liburutegian

Pierre Loti idazle frantsesaren heriotzaren mendeurrena 2023an ospatu genuen. Idazle honen lanak munduko literaturan oihartzun handia izaten jarraitzen du. Lotiren eleberriak urrutiko herrialde eta lurraldeei buruzkoak izan ziren, baina “Ramuntcho” eleberriarekin ohitura horrekin apurtu zuen. Bertan, Ipar Euskal Herriko ohitura eta usadioen goraipamena egiten du. Gai korapilatsuak ere jorratzen ditu, hala nola kontrabandoa, liburuan zehar berebiziko garrantzia harturik.

Kontrabandoaren gaia aztertuz, Hondarribiko hiru eskolekin elkarlanean egindako proiektu batean murgilduta ibili gara. Ikasleei kontrabandoaren gaia ulertzeko jarduera batzuk prestatu genituen.

Lehendabizi, Rosa Arburua historialariak, eskoletan kontrabandoaren ikuspegi sakona ulertzeko hitzaldi bat eskaini zuen. Gero, ikasleak etxean elkarrizketak egitera animatu genituen, familiekin hitz eginez ezkutuko istorioak eta kontrabandoarekin lotutako esperientziak entzun eta jaso asmoz.

Azkenik liburutegian talde dinamika bat burutu zen, non 12 eta 13 urteko 180 ikasle (bi txandatan) elkarrekin nahastuta aritu ziren lanean. Kontrabandoari buruzko ezagutzekin lan egin zuten, elkarrekin ideiak trukatuz eta gaia jorratuz. Momentu jakin batean, taldez aldatu ziren kontrabandoaren esanahiari kasu egin eta gaian barneratuz aktiboki, merkantzia zein pentsamenduen trukea gauzatzeko.

Emaitza, paperean islatuta liburuxka moduan, parte hartzaile guztiei banatu genien eta liburutegiaren parte ere izan direnez bertako funtsa bezala ere gorde dugu denon eskura egon dadin aurrerantzean. Interneten ere eskuragarri dago hemen. Beste aldetik, gazte guztiak grabatu genituen beraiek kontrabandoarekin egin zuten lotura hitz batean deskribatzeko eskatuta eta bideo hau ere lotura honetan duzue ikusgai. Emaitza hauek gazte horiek iragana lurpetik ateratzeko eta berrinterpretatzeko egindako ahalegin kolektiboa islatzen dute, belaunaldien arteko zubiak sortuz eta tokiko historiaren aberastasuna sendotuz.

Nekane Barandiaran

Bloga

“Against the grain”

Against the grain esamoldea irakurri eta Bad Religion burura etortzea dena da bat. 1990eko abesti sorta itzela hura! (Epitaph, 1990). Urtean eman genituen ezin ulertu, baina, zer zeukan musika taldeak aleen, bihien, hazien kontra. Bereziki diskaren azalean agertzen zen, hala ematen zuen, artoaren kontra.

Hardcore melodikoaren zale ote diren James C. Scott (Against the grain: a deep history of the earliest states. Yale Universtiy Press, 2017) nahiz Richard Manning (Against the grain: how agriculture has hijacked civilization. North point, 2004) ez dakigu. Baina, bistan denez, haiek guk baino hobeto ulertzen zuten esaldia.

Scottena da guk irakurritakoa; haren gaineko hausnarketa txikiak bultzatzen dituzte lerro hauek. (Contra el Estado: una historia de las civilizaciones del Próximo Oriente antiguo. Trota, 2022).

Izan ere, zibilizazioaren lehen estatalizazioak aleen ekoizpen programatua, soberazko aleen pribatitazioa, lur sailen zerraditzea eta horren gaineko erabateko arautzea ditu sorburu. Bai eta bizimodu horri zibilizazioa deitzea ere.

Beraz, aleak dira Estatua.

Hasierako gainegitura sozial horiek, noski, ez dira gure estatu garaikidearen pareko. Baina zerga biltzaile eta indarraren erakusle ziren heinean, estatus estatala aitor diezaiekegu. Horren errepasoa egiten du Scottek. Ikerlariak berak aitortzen du horren zergatia: klaseak ematerakoan sortu ezintasuna medio, usteak ustel konturatu eta eguneratze prozesuari ekin zion.

Arkeologiak, paleohistoriak eta abarrek izugarrizko datu pilo berria eskeintzen digute egun, guk geuk Unibertsitatean ikasitakoa desikasteko modukoak (behin musika klasikoak aipatzen hasita…).

Scotten Antzinatasunaren ingurukoak ordenatzeko saio itzel honetan, datu nagusi bat aipatu nahi dugu: gizakion sedentarismoa Estatu haiek baino askoz zaharragoa izatearena, hain zuzen ere. Beraz, sendentarismoak ez zuen zertan arpilatzea, pribatitazioa eta ekoizpen soberazkoa nahiz garanobakoa ekarri behar. Ondorioz, ezta horri lotutako populazio metaketa, metaketa lortzeko gerra edo patriarkatua ere. Ordena ekarri zuen Hobbesen estatuak berak sortu zuen desordena.

Hortaz, bizimodu horri izaera historikoa, kronologikoa ematean, bizimodu honen betierokotasuna ukatu eta gainditzeko itxaropena landu dezakegu. Bide horretan, Scottek Antzinatasuneko “aro ilunak” beste ikusmoldetik aztertzeko ausardia eskatzen du.

Scotten kontakizunak baditu, jakina, beste indargune interesgarriak. Hala nola bizimodu horretan sortu izurriteen aipamenak edota ekosistemen eraldatzea.

Aziendarekin batera pilatuan espazioa partekatzeak eta horren ustiatzea bizi kalitatearen gainetik jartzeak ditu aipagai Scottek, covidaren eztandaren aurretik. Gaixotasun mota hauek ezin dira berezitu ekonomiaz. Analisia coviden aurretik egin izanagatik covid bera ulertzeko da balekoa, bizimodu irrazionala ulertzeko marko arrazionala emanez.

Aldi berean, ekoizteko modua ekosistema sortzailea dugu. Sortze horren zeinen alde den eta noiz uzten dion onargarri izateari gaurkotasun handiko eztabaida da.

Horretan bat egiten du egungo larrialdia ulertzeko ezinbestekoa zaigu Jason W. Moorerekin eta honen “kapitalozenoa” kontzeptuarekin. Azken hau esplizituagoa bada ere, biengan atzematen dugu gure bizimodua Izadiaren banaketan oinarritzen dela. Hau da: den guztiaren multzoa dugu izadia (iza-ten den guztia). Egun izadiatik gizadia besteratu dugu, gizadia eta natura errutuz. Bereizketa beharrezkoa da natura modu deskontrolatua eta, batez ere, gizadiaren gutxiengoaren alde jabetzeko eta merke ustiatzeko. Ekosistemak ez dira orain gertuko ingurunean aldatzen edo sortzen, mundu mailan baizik. Eta inolako taburik gabe. Are: zientziaren logikaren aurka egiten da hori.

Gai hauetan guztietan Marvin Harris izan genuen aitzindari. Bai hazkundearen mugaz ohartzerakoan bai eta ekosistemen eraldaketak bizitzaren gainean jartzeari gizakiook jarritako mugak erakustean. (Cannibals and kings: the origins of cultures. Random House, 1977. Caníbales y reyes. Los orígenes de las culturas. Alianza, 1987. Cows, pigs, wars and witches: the riddles of culture. Random House, 1974; Behiak, zerriak, gerrak eta sorginak. Gaiak, 1996.).

Alegia, Scottek maisuki jositako bidean zehar (lehen estatalizazioan zehar) XXI. mendean guztiz egokia den hausnarketara iristen gara. Izan ere, soberan ekoiztu eta soberakinaz jabetzea bizitzaren erdigunean jartzea ez da humanitatearen hautu bakarra izan Historian zehar. Hautu historikoa da hori, hasiera duena, amaiera izango duena. Historian zehar horrek oso denbora tarte errelatibo eta txikia bete du. Ekosistemen eraldatzea -hots: ekonomia-bizimoduaren antolatzea- onura pribatuaren eta etekin ekonomikoaren alde baino ez egitea porrotaren bermea da. Horren kontrako bideak garatu dituzten bestelako zibilizazioak izan dira gure Historian, Marvin Harrisek erakutsi bezala. Bizimodu horiek bestearen kanpoan zeuden lehen; egun, barruan sortu beharko dira, berotzeak lehenago harrapatu ez eta hura gaindituko badugu.

Scottek jorratzen dituenen artean, gai bat dugu faltan. Erlijio judeo-kristauak bizitzaren aldaketa nola kontatzen duen jasotzea, hain zuzen ere. Alabaina, horretarako interpretazioa baino ez dugu. Esaterako, Scottek aipatzen duen sedentarismoari lotutako neskato jaio berrien nahita nahiezko heriotzan datza, Harrisen esanetan, kristauek jatorrizko bekatua deitzen dutena. Gure zibilizazioaren jatorriaren ezaugarria liteke hura. Era berean, Adan eta Ebak galdu zuten paradisua nekazaritza arautuaren eta horren aurreko munduaren galera dela ondoriozta dezakegu. Dena den, Jaungoikoak begi onez ikusten zuen bai paradisua bai eta sedentarismoaren bestelako alternatibak (Abelen bizimodua). Zigortu egiten baitu handik ateratzea. Jakin bazekien (Jaungoikoa Izadia ez ote zen) Kainenak pasatzea ez zela atsegina, ezta umanoa ere. Horretan egin zuten kosk haren guraso, jakintza oker mota horretan. Noeren ontzia zer zen ba baserri bat baino?

Bad Religionen diskoaren azala hobeto ulertzen da orain; aleak, artaburuak lehergailu bihurtuta, Estatu kapitalistaren sorburu eta zilegiak. Paradoxikoki, 2023ko azaroan Estatuaren aurka daudenak Espainiako faxistak eta mediumen bidez bere zakur zenarekin mintzatzen den Argentinako presidentea ditugu. Beraz, against the grain ez ezik, gure bizitza nola antolatu azaldu eta defendatu beharrean gaude.

Artxiboak

Lesakako plano zaharrenetako bat aztertuz

Lesakako Udal Artxiboan gordetzen den plano zaharrenetako bat 1807 urtekoa da. Plano hau Udalaren eta herritar baten artean izandako liskar baten ingurukoa ebazteko marraztu zen.

Antza, 10 bat urte lehenago Udalari baimena eman zitzaion 24 herri-lur zati zozketan saltzeko eta bertan bordak egin ahal izateko. Honen ondorioz María Lucía Otxotekoren senarrari bi lursail egokitu zitzaizkion, gertu elkarren artean, baina ez ondoan. Ordea, ez udalak ez eta Otxotekok ere, ez batak eta ez besteak saldutako lurrak ez zituzten mugatu. Akats larria izan zen hori. Ondorioz, urte batzuk beranduago lursail horien mugekin arazoak eta auziak sortu ziren. Ohiko arazoak, egia errateko.

Alabaina, arreta ez dugu horretan jarri nahi. Arreta planoan bertan jarriko dugu. Eskuz egindako plano bat da, erregelarik eta neurketak egiteko tresna berezirik erabili gabe. Gutxi gora beherakoa, zalantzarik gabe. Lursailen kokapena eta María Luciaren senarrak, antza, baimenik gabe eta saladutakoa baino metro gehiago hartzeko asmoz egindako itxitura berrien inguruko informazioa jasotzeko egina dago. Honengatik, kokapena ahalik eta zehatzena izan dadin, plano hauek toponimia eta informazio interesgarri ugari bildu behar izaten zuten. Horrela, gaur esku artean dugun plano honetan biltzen dira besteak beste: Itureder iturria, “Herrería vieja” deitzen duten burdinola eta bere ubidea, Bidasoa ibaia, Alkaiaga auzoa eta Erramoegi parajea.

Plano hauek informazio baliotsua ematen dute bai iraganeko Lesakaren inguruan eta baita bere bilakaerarena ere. 200 urte beranduago, erraza da zein lursailei buruz ari diren jakitea eta kuriosoa izen batzuen aldaerak ezagutzea. Baita gaur egun ikusten ez diren estrukturak (ubideak, adibidez) nondik igarotzen ziren ikusi ahal izatea ere.

Hortaz, planoaren helburua ez zen artistikoa; planoak funtzio periziala betetzen zuen. Egin zutenean ez zioten inolako asmo historikorik eman. Honek azken galdera sortarazten digu: zer balio ematen diegu gaur administratiboak diren baina etorkizunean historikoak izango diren agiriei? Nola egin kutsu administratibo izaeratik gaindi irauteko? Azken batean, administratiboa baino iruditzen ez zaigun dokumentazioak gure aroaren lekukotza emango du, bai gizartean, bai herrian bertan, ematen diren aldaketen berri emanez.

Artxiboak

Herriko dantzen araudia Lazkaon

Folklorea dugu giza-komunitate baten nortasun zantzua. Gizarteak eraldatu ahala, iraganeko ohiturak errekuperatu, gureganatu eta errepikatu egiten dugu. Oso gutxitan, baina, ohituren esanahia aztertzen dugu eta, ia inoiz, ez ditugu usadio horiek modu historikoan pentsatzen. Hau da, betikotasunaren ikuspuntutik hartu eta errepikatu egiten ditugu. Beti izan da horrela, eta beti hala izaten jarraitzeko errepikatu egiten ditugu.

Alabaina, betikotu dugun ohitura askok jaiotze data dute; eta, era berean, beste ohitura batzuk estali egin dituzte.

Udal akta hauetan, hemezortzigarren mendearen erdiko aktetan, gizartea osatzen zutenen arteko harremanak nolakoak ziren, nola aldatu zuten eta aldaketa horiek zeinek bultzatu zituen dago jasota.

Izan ere, bertan herriko dantzak arautzen dira. Alegia, neska eta mutil gazteak moral estu batean sartzeko agindua ematen da, dantzatzeko modua, aisialdiaren denbora eta haien arteko erlazioak murriztuz eta zigortuz.

Danbolina eta doinu zehatzak debekatuz, elkarrekin nonahi musika jo eta dantza egitea jazarriz, zapi-dantzen bidez gorputzak eta ukimena banatuz… Fosilizatu ditugun ohiturak ez ziren ohitura bakarrak, ez ziren ere ohitura nagusiak beste garaietan.

Morala eta ohituren kontrola, moral eta ohitura hertsiak inposatzea, garai hartan inposatzen ari zen liberalismoari aurre egiteko modutzat har ditzakegu gainera.

Bestalde, testuak kultura popularrari lotutako hiztegia ere jasotzen du, debekatzean. Horra hor, esate baterako, danbolina eta albokarekin batera, Aimariak (ama birjinaren bezperako jaiak, dantzak eta suak), tapatan eta unzurraketan dantza erritmoak edo doberajotzaileak (tobera-munstra izenarekin Euskal Herri kontinentalean, herri portaera ez egokiak salatzeko herri antzerkia bezala ezaguna, bertsolaritzarekin edo xaribariekin lotuta beraz).

Irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa.
Dokumentu osoa ikusteko esteka: https://lazkao.artxiboa.eus/node/3838

Artxiboak

Jaiak antolatzeak duen lana

Urtero Udalak herriko jaiak antolatzen ditu emozio handiz. Eta helburu gisa aurrekoak baino alaiagoak izan daitezen hurrengoak eta inguruko jendea herrira gerturatu dadin. Eta hala izan ohi da aspalditik. Adibidez,1913 urteko San Prudentzio jaietako ospakizunetarako Udalak Ordiziako musika banda ekarri nahi izan zuen, Baina “por razones ajenas a su voluntad” ezin omen zuten etorri.

Gainera, txirrindan egiteko zinta lasterketa, aurresku dantzaldia,… Baina denetan ikusgarriena: garaiko pilotaririk famatuenetako bat kontratatu zuen: Zapaterito de Lequeitio.

Izenez Valentín Castellanos zen. Bere aita zapataria izanik hortik bere ezizena. 1907 eta 1925 bitartean euskal pilotarien artean ezagunenetakoa izan zen. Asko dira bere partiduen inguruan bilatu ditzakegun datuak.

Eta Lazkaoko Udalak ere kontratatu zuen, noski. Honela dio Udalbatzaren erabakiak: “ Acto seguido el Señor Presidente manifiesta que al pelotari Zapaterito después de haber cruzado algunas cartas con este, le prometió setenta pesetas, caso de que hiciera buen tiempo; que en caso contrario y no pudiendo jugarse el partido, únicamente se le abonarían los gastos del viaje y manutención”. Beste datu batekin alderatuta argiago ikusiko dugu Udalaren saiakera: jaiak antolatzeko urte horretan guztira 485 pezeta aurreikusi ziren.

Hala eta guztiz ere, jaien ondoren ospatutako Osoko Bilkuran alkatea ez dago gustura jasotako emaitzekin eta honakoa dio: “El Señor Alcalde expone que ve con sentimiento lo poco correspondidos que se ven los esfuerzos que ha hecho el Ayuntamiento para atraer gente y con ello aumentar los ingresos”.

*Indalecio Ojangurenek Zapateritori ateratako argazkia Gipuzkoako Artxibo Orokorrean gordeta dago.
*Dokumentuaren irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Zein da Lazkaoko Udalbatzaren lehen erabakia?

Jakin badakigu Lazkaoko herria 1743 urtea baino lehenagokoa dela. Artxibo Orokorrean ordea urte honetakoa da Udalbatzaren bilkuren akta libururik zaharrena. Beraz, hau lehenengo erabakia ez den arren, dugun lehenengoa bai. Eta ez da edonolako erabakia. Garai hartako egoera gogorrenetako bati egiten dio aurre Udalak.

Urte horretan, otsailean, Domingo Iztueta eta Josefa Sarasola senar-emazteak zendu ziren. Hauen heriotzaren arrazoien inguruan pistarik ez da ematen. Auskalo.

Senar-emazteek baina 9 seme-alaba zituzten. Denak adingabeak (“…de tierna edad…”) eta gazteentak 12 egun. Honela dio udalbatzak: “… considerando dichos señores constituientes la estrema necesidad y falta de medios con que los huérfanos han quedado por falta de sus padres y en particular el recien nacido…”. Bilkuran erabakitzen da haur jaioberria elikatzeko inude bat bilatzea. Inude honi udalak hilabetero 20 erreal ordainduko dizkio eta alkatea arduratuko da inudea zenbat denboraz arituko den erabakitzen.

Baina Domingok eta Josefak zituzten beste 8 seme-alaben inguruko egoera eta arduraz ez da ezer aipatzen. Zer gertatu ote zen haiekin? Akta liburuetan ez da beste daturik aurkitu. Espedienteen artean ikertu beharko dugu eta egunen batean hauen inguruko ezer irakurtzen badugu beste berri baten protagonista bihurtuko ditugu.

*Irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Lazkaoko udal kontuak XIX. mende amaieran

1882ko otsailaren 21 egun mugitua izan zen Lazkaoko udaletxean. Egun hartan Osoko Bilkura bat ospatu zen. Hau da, herriko alkate eta zinegotziak herriaren eta bere kudeaketaren inguruko erabakiak hartzeko bildu ziren. Garai hartan ia astero elkartzen ziren eta ondorioz, gehienetan bilerak motzak eta landu beharreko gai gutxikoak izaten ziren. Egun hartarako ordea gai oso bereziak gorde ziren.

Batetik, Udalak enkantean ateratzen zituen urtero bai udal arielak jasotzeko eskubidea eta baita udaletxea eta bere baratza alokatzekoak ere. Baina hori baldintza batzuen gainean egin behar zen. Baldintza horiek Osokoak onartu behar zituen, bertan zehazten baitzen enkanterako erabiliko zen formula eta baita onartuko ziren prezioak ere. Hau oso ohikoa bazen ere, Lazkaokoak bazuen berezitasun bat: harategia ere udaletxean bertan zegoen eta hori ere alokairuan ematen zen. Ondorioz, harategia kudeatzeko baldintzak ere erantsi dira bertan. Hauek, benetan kuriosoak, beste berri batean aztertuko ditugu akaso.

Gaurkoan, ordea, egun hartan landutako beste gai bati helduko diogu. Udalak bere aurrekontua ere onartu baitzuen. 1901 urtera arte, erakunde guztien aurrekontuek ez zuten urte naturalarekin bat egiten, baizik eta urte bateko uztaila eta hurrengoko ekainaren bitartean ulertutako ekitaldi ekonomikoak gauzatzen ziren. Hau, legeak aginduta, noski. Honela, 1882 urteko otsailaren 21ean, 1882ko uztaila eta 1883ko ekaina bitarteko ekitaldi ekonomikoaren aurrekontua onartu zen.

Bitxiak dira benetan garai hartan Udalak aurreikusten zituen gastu eta diru-sarrerak (pezetatan denak):

Gastuak
Hezkuntza publikoa 2227,50
Idazkaria 750
Diruzaina 133
Udaltzaina 100
Alondegizaina 25
Agiri ofiziala 31
Gaceta agrícola 30
Consultor del Ayuntamiento 40
Idazkariaren bulegoko materiala 191,50
Soldadutza deialdiak 250
Ogasuna 752
Ongintza 730
Obrak 250
Hauteskundeak 80
Herri-bideak 100
Bapatekoak 270
Guztira gastuak 5960

Diru-sarrerak
Udaletxea eta bere baratzaren alokairua 700
Eskolako etxeko alokairua 47
Ardoaren arielagatik 3000
Goiko zubiko tabernaren zergagatik 300
Beheko zubiko tabernaren zergagatik 200
Izen-emateen interesen ondorioz jasotzekoak 150
Medikuaren garia saltzeagatik 160
Pattarra eta beste likoreen arielagatik 875
Guztira diru sarrerak 5432

Gastuen eta diru-sarreren arteko desberdintasuna kalkulatzen badugu Udalaren aurka 528 pezetako defizita geratzen zen. Baina Udalak ez zuen bere diru-sarreren bidez egoera orekatzen. Gastu guztiei aurre egiteko herritar guztien artean diru kopuru hau biltzea erabaki zuen: banaketa egin zuen.

Erabaki hau ordea behin-behinekoa zen. Guztiz onartua izateko herritarren artean aurkeztu behar zen eta ondoren, alegazioen arabera, onartu edo atzera bota. Erabaki honen inguruan hurrengo egunetan eztabaida egon zen arren, behin-betiko onarpena jaso zuten.

*Irudiak: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Simancaseko Artxibo Nagusiko altxorrak: San Joan naoaren neurketa espedientea

Laburpena: Oraingo lerroek, Ternuan, 1565 urtean hondoratutako San Joan baleontziaren ezagutzan sakontzen jarraitu nahi dute. Ezezagunak ziren Simancaseko Artxibo Nagusiko bi testuren ondotik egindako hausnarketa txiki baten ildoari eusten diote, baina helburu xumeago batekin: dokumentu horien transkribaketa plazaratzea. Alde batetik, itsasontziaren neurketa dugu, 1563an egindakoa. Bestetik, 1567an hartutako lekukotzak daude. Horien asmoa Erramu Arrietakoa naoaren jabe bakarra izan zela frogatzea zen, baina itsasontzia 1565eko abenduaren 4an hondoratu zenaren berri ere ematen digute.

Gako hitzak: San Joan naoa. Simancaseko Artxibo Nagusia. Ternua. Dokumentazioa.

Resumen: Las presentes líneas pretenden seguir ahondando en el conocimiento de los avatares de la nao San Juan, hundida en Terranova en 1565. Seguimos la estela de una pequeña reflexión hecha a raíz de dos textos inéditos del Archivo General de Simancas, pero con un objetivo es más humilde: publicar la transcripción de los propios documentos. El primero recoge su arqueo y medición, llevados a cabo en 1563. El segundo reúne testimonios tomados en 1567 que buscaban demostrar que el barco perteneció exclusivamente a Ramos de Arrieta, pero que también dan cuenta de su naufragio, ocurrido el 4 de diciembre de 1565.

Palabras clave: Nao San Juan. Archivo General de Simancas. Terranova. Documentación.

Abstract:  The next lines want to continue delve into the basque nao called San Juan, wrecked in Newfoundland at the end of the year 1565. Following a report based on two unpublished records found in the Archivo General de Simancas, our purpose is much simpler: publish the transcription of those documents. On the one hand, we have the measurement of the ship, done in 1563. On the other there are some testimonies taken in 1567; a document which was intended to prove that Ramos de Arrieta was the only owner of the vessel, and which gives information about it sinking, on 4 December 1565.Keywords: Nao San Juan. Archivo General de Simancas. Newfoundland. Documents.

1. Introducción

            El pasado 4 de diciembre se cumplieron 447 años del hundimiento de la nao San Juan en Terranova. Un barco que ha adquirido notable fama debido a que sus aparentes restos son, desde hace largos años, objeto de construcción de una réplica por parte de la asociación Albaola.

            Aprovechando esa fecha, presentamos un breve cotejo entre los datos de la nao que se manejaban hasta ese momento y la información contenida en un expediente inédito del Archivo General de Simancas que recogía el arqueo de la nao y notas sobre su naufragio[1]. La documentación de Simancas presentaba importantes novedades que venían a completar y, sobre todo, a rectificar ciertas ideas que se habían venido repitiendo, de ahí el interés por realizar la comparación documental. Las principales aportaciones se centran en tres puntos:

  • Año de construcción más antiguo: Todo el proyecto de reconstrucción establece la fecha inicial en 1563, pero la información inédita la retrasa en 3 años. Se construyó en 1560.
  • Fecha exacta del hundimiento: Hasta ahora se había mencionado de forma genérica que fue en octubre. Gracias a Simancas conocemos el día concreto: 4 de diciembre de 1565.
  • Un barco más grande: Sin duda era la principal aportación. Simancas presenta una nao mayor que los restos de Red Bay a los que se ha atribuido la identidad de la San Juan, tanto en porte, como en eslora, manga y altura. Por extensión, era un barco de mayor tamaño al que construye en la actualidad.

Los nuevos datos dejaban en evidencia la necesidad de realizar un exhaustivo estudio para poder dilucidar si el pecio 24M de Red Bay y la nao San Juan histórica son el mismo barco o no, o simplemente saber más sobre todo ello. Es un aspecto fundamental y que debería haberse llevado a cabo desde el inicio mismo de un proyecto de reconstrucción al que se ha pretendido dotar de rigurosidad histórica. Una iniciativa tan ambiciosa y espectacular no puede abstraerse de elaborar un detallado examen histórico, máxime cuando varios aspectos eran hipotéticos, entre ellos, si el pecio a reproducir pertenece a la San Juan. Al fin y al cabo, el conocimiento del pasado no se consigue mediante la promoción de visiones bucólicas y ahistóricas o repitiendo lo recogido hasta el momento. Se logra a través de un ejercicio de revisión y reflexión crítica que incluye la (re)utilización de fuentes[2].

En el caso de la nao San Juan esta situación es más significativa porque la regesta del expediente de Simancas llevaba más de 20 años en Internet, fácilmente accesible en la base de datos del Archivo Histórico de Euskadi. Una simple búsqueda la hubiese encontrado sin dificultades y una visita a Simancas habría posibilitado su consulta.

            En esta ocasión, presentamos la transcripción de los dos documentos que sirvieron de soporte a nuestro artículo. El objetivo es simple: difundirlos y ponerlos al alcance de los investigadores. El primero recoge su arqueo y medición, llevados a cabo el 10 de agosto de 1563 ante el delegado regio Cristóbal de Barros y uno de los alcaldes de San Sebastián. El segundo reúne testimonios tomados en noviembre de 1567 que buscaban demostrar que el barco perteneció exclusivamente a Ramos de Arrieta, desde que se construyó hasta su hundimiento, el 4 de diciembre de 1565.

Como decimos, se trata de textos que aportan nuevos y desconocidos datos que vienen a tener una mayor información sobre las vicisitudes del barco, pero también proporcionan información fundamental que rectifica afirmaciones que el proyecto de Albaola ha venido repitiendo en torno a la nao de Arrieta. Sin duda, nos permitirán ahondar de manera más fidedigna en el estudio del pasado.

2. Documentos

Para la edición hemos seguido criterios paleográficos habituales, respetando lo máximo posible el texto original y su grafía, pero normalizando el uso de mayúsculas y acentuando las palabras. Se han desarrollado las abreviaturas. Se ha mantenido el subrayado original del segundo documento. No indicamos el final de renglón pero sí el de folio, mediante dos barras oblicuas (“//”).

1

1563, agosto 10. Nao San Juan (Pasaia)

Autos promovidos por Ramus de Arrieta, vecino de Pasai Donibane, relativos al arqueamiento de su nao San Juan, para poder cobrar el acostamiento del rey  prometido a naos superiores a los 300 toneles machos.

Fuente: AGS. Contaduría del Sueldo, 8-2, s. f.

Ramus de Arrieta, dueño de la nao nombrada San Juan. Arqueamiento y auto de contadores mayores para lo del acostamiento.

En la nao nonbrada San Juan, que es de Ramus de Arrieta, que está surta e anclada en el puerto y agua del Pasaje, que es en juridiçión de la villa de San Sebastián, en la Muy Noble y Muy Leal Prouinçia de Guipúscoa, en diez días del mes de julio, año del Nasçimiento de nuestro Señor Ihesu Christo de mill y quinientos y sesenta y tres años, ante los muy magníficos señores Cristóbal de Barros, criado de Su Magestad, y el liçençiado Juan Pérez de Herçilla, alcalde hordinario de la dicha villa de San Sevastián y su juridiçión, y en presençia de mí, Niculás de Ayçaga, escriuano de Su Magestad y vno de los del número de la villa de Ascoytia, que es en la dicha Prouinçia de Guipúscoa, y ante los testigos de yuso escriptos, paresçió presente el dicho Ramus de Arrieta, dueño y señor de la dicha nao, vezino del lugar del Pasaje de la parte de la villa de Fuenterrabía, e dixo que a su notiçia hera benido que Su Magestad abía mandado por vna su cédula firmada de su real nonbre, que está en poder del dicho señor Christóbal de Barros, de que izo demostraçión y quedó en su poder, que se arqueasen las naos que ay en esta costa de mar por el dicho señor Christóbal de Barros y por las justiçias hordinarias de Su Magestad, para que las naos que tubieren trezientos toneles machos y dende arriba gozasen de los diez mill maravedís que Su Magestad les haze merçed a razón de diez mill maravedís por cada çient toneladas en cada vn año, y que la dicha su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles. Por tanto, que pedía y requería a los dichos señores Cristóbal de Varros y el liçençiado Juan Pérez de Herçilla, alcalde, que biesen la dicha çédula real y la obedeçiesen y cunpliesen como en ella se contiene, y conforme a ella hiziesen arquear y arqueasen la dicha nao nonbrando para ello personas de esperiençia y crédito, y fecho el dicho arqueamiento, se lo mandasen dar firmado de sus nonbres y signado de mí, el dicho escriuiano, como por la dicha çédula Su Magestad se lo manda y para el efeto [sic] en ella contenido, e lo pedió por testimonio. A lo qual fueron presentes por testigos: Juanot de Villabiçiosa y Miguel de Ysasti y Juanes de Huarte. En fe de lo qual firmé yo, el dicho escriuano. Niculás de Ayçaga.

E luego los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla, alcalde, dixieron que obedeçían y hobedeçieron la dicha çédula real como çédula de Su Magestad y la tomaron en sus manos y la besaron y pusieron sobre sus cabeças con todo humill y debido acatamiento y quanto a su cunplimiento, hizieron llamar y paresçer ante sý personalmente a Miguel de Darieta, capitán hordinario de Su Magestad, vezino del lugar de Leço, y a Pedro de Hua, vezino de la dicha villa de San Sebasitán, y a Antón de Galatas, vezino del lugar de Leço, maestro carpintero de hazer naos, que son personas de hesperiençia y crédito, y tomaron d’ellos y de cada vno y de qualquier quier [sic] d’ellos juramento en forma debida de derecho, haziéndoles poner sus manos derechas sobre la señal de la cruz en forma debida de derecho, so cago del qual // v.º les mandaron que en su presençia midiesen y harqueasen la dicha nao lo más justa y retamente que pudiesen, declarando las medidas que la dicha nao tiene. Los quales, juntamente, prometieron de lo hazer asý.

E luego, yncontinente, en presençia de los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla y de mí, el dicho escriuano, midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir. Y dixieron que hallaban y hallaron, so cargo del dicho juramento, que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio, y conforme a las dichas medidas y codos tiene la dicha nao quatroçientos toneles. Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla. Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Miguel de Darieta. Pedro de Hua. Antón de Galatas. Niculás de Ayçaga.

E luego, yncontinente, en la dicha nao, los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Erçilla hizieron llamar y paresçer ante sy, personalmente, a Juanot de Villabiçiosa y Tomás de la Lana y Juanes de Huarte, vezinos del dicho lugar del Pasaje de donde asy bien es vezino el dicho Ramus de Arrieta, y tomaron y resçebieron d’ellos y de cada vno d’ellos juramento en forma devida de derecho, echándoles la confusión en tal caso acostunbrada, los quales y cada vno dellos dixieron “sý, juro” y “amén”. So cargo del qual dicho juramento fueron preguntados por los dichos señores Cristóbal de Varros y el liçençiado Erçilla sy saben que la dicha nao es suya propia del dicho Ramus de Arrieta y que por tal la ha tenido y tiene y mantiene y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión. Los quales dichos Juanot de Villabiçiosa y Tomás de la Lana y Juanes de Huarte dixieron que saben y an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos, y después acá la ha tenido y tiene y mantiene por suya y que está armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiendose ocasión, y que lo saben porque todo lo susodicho han bisto y ben por vista ocular, y que lo susodicho es la verdad, so cargo del juramento que tienen fecho, y lo firmaron de sus nonbres: Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Tomás de la Lana. Juanes de Huarte. Juanot. Niculás de Ayçaga.

Lo qual todo por los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Erçilla bisto, dixieron que les paresçía que el dicho arqueamiento de la dicha nao estaba muy bien // r.º y justamente fecha y medida [sic], y que la dicha nao estaba bien adreçada y armada para seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión, y que Su Magestad le debía mandar gozar de la merçed contenida en la dicha cédula, y que mandaban y mandaron a mí, el dicho escriuano, dé al dicho Ramus de Arrieta el dicho arqueamiento e ynformaçión con este su paresçer para el efeto que Su Magestad en la dicha su çédula real manda y lo firmaron de sus nonbres. A todo lo qual fueron presentes por testigos los dichos Juanot de Villabiçiosa y Miguel de Ysasti y Juanes de Huarte y otros. Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Niculás de Ayçaga.

E yo, el sobredicho Nicolás de Ayçaga, escriuano de Su Magestad, real e público, de los del número de la dicha villa de Azcoytia, presente fuy en vno con los dichos señores Christóval de Barros y el liçençiado Erçilla y arqueadores y testigos al dicho arqueamiento y ynformaçión, y por mandamiento de los dichos señores juezes y de pedimiento del dicho Ramos de Arrieta los fize sacar y escriuir del registro que en mi poder queda firmado de sus nonbres, segund que ante mí pasó. E por ende hize aquí este mío signo (signo) en testimonio de verdad. Nicolás de Ayçaga (rúbrica). // v.º

Arqueamiento e ynformaçión resçeuyda por Christóval de Barros, criado de Su Magestad, y el liçençiado Erçilla, alcalde hordinario de la villa de San Sebastián, ante escrivano público, por virtud de vna éedula real, de la nao de Ramos de Borda, veçino del Pasage de la parte de la villa de Fuenterrabía, para gozar de los diez mill maravedís de merçed por cada çient toneladas. Va para ante los señores contadores mayores de la hazienda de Su Magestad signada, çerrada y sellada (restos de sello).

Asiéntese en los libros de acostamientos de Su Magetad para que goze del acostamiento que a de auer conforme al porte que tiene el navío, desde diez de jullio de mill e quinientos e sessenta y tres en adelante, que fue arqueado y aprobado por Christóval de Barros y por el liçençiado Erzilla, alcalde de la villa de San Sebastián, que tuvieron orden de Su Magestad para hazerlo. Fecho en Madrid, a doze de diziembre del dicho año.

Original. Contador: Juan d’Escobedo.

2

1567, noviembre 24. Errenteria.

Información testimonial promovida por Ramus de Arrieta, vecino de Pasai Donibane, para demostrar que ha sido el único dueño de la nao San Juan hasta su hundimiento en Terranova, ocurrido el 4 diciembre de 1565, y poder cobrar así el acostamiento prometido por el rey para naos mayores de 300 toneles.

Fuente: AGS. Contaduría del Sueldo, 8-2, s. f.

Informaçión de testigos de cómo el dicho Ramus de Arrieta tubo y mantubo su nao por suya y como suya hasta quatro de dezienbre de DLXV que se perdió en Tierranoba.

En la villa de La Rentería de la Muy Noble e Muy Leal Prouinçia de Guipúzcoa, a veinte e quatro días el mes de nouiembre, año del Señor de mill e quinientos e sesenta e syete, ant’el muy magnífico señor Martín de Acorda, alcalde hordinario por Su Magestad en esta dicha villa, y en presençia de mí, Martín de Yriçar, escriuano real e del número de la dicha villa, e testigos yusoescriptos, paresçíó presente Ramus de Arrieeta, vezino de lugar del Pasaje de la parte de la villa de Fuenterrauía, e dixo que por quanto él hizo y fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje, el qual hechó en el agua y le arqueó por çedula de Su Magestad en los dichos quatroçientos y más toneles, y comforme al dicho arqueamiento por Su Magestad le fueron mandados librar quarenta e quatro mill maravedís desde que el dicho galeón se hechó al agua hasta el mes de agosto del año que pasó de mill e quinientos e sesenta e quatro como por el dicho libramiento a que me refiero paresçe, de cómo el galéon desde el dicho mes de agosto en adelante ha tenido e mantenido por suyo e como suyo, como le tubo desde el día que le hechó al agua hasta el dicho mes de agosto del dicho libramiento dende hasta que se le perdió´e anegó en la prouinçia de Terranoba, en quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mill e quinientos e sesenta e çinco, como ello es notorio en esta dicha Prouinçia. Y porque a él le combiene aver y lleuar ynformaçión de cómo él hizo y fabricó el dicho galeón y le hechó al agua y al dicho tienpo y en todo el tienpo, hasta que se perdió, le tubo e poseyó e mantubo por suyo e como suyo propio, syn parte alguno de otro, por tanto, que pedió [sic] e suplicaba a su merçed mandase resçebir ynformaçión de lo susodicho de los testigos que ante su merçed presentasen, y lo que dixiesen y deusiesen se lo mandase dar en pública y debida forma e manera que hiziese fee para el dicho hefecto, para lo qual ymploró su ofiçió e pedió justiçia. E luego, el dicho señor alcalde dixo que, dándole testigos de ynformaçión, estaba presto de hazer justiçia, seyendo presentes por testigos: el capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. En fee de lo qual firmé de mi nombre. Martín de Yriçar.

E después de lo susodicho, en la dicha villa de La Rentería, el sobredicho día, mes e año susodichos, ant’el señor alcalde y em [sic] presençia de mí, el dicho escriuano, e testigos yusoescriptos, paresçió presente el dicho Ramus de Arrieta y presentó por testigos para la sobredicha ynformaçión a Tomás de La Lana e a Jamot de Gibraltar e a San Juan de Arana, vezinos del lugar del Pasaje, e Martín Sanz de Çelaya, vezino de la dicha villa de La Rentería, de los quales // v.º y de cada vno d’ellos el dicho señor alcalde tomó juramento en forma devida de derecho e sobre la señal de la cruz e palabras de los Sanctos Evangelios, do quier que más largamente están escriptos, que dirían la verdad en lo que fuesen preguntados, los quales y cada vno d’ellos dixieron que “sý, juraban” y “amén”, seyendo presentes por testigos los dichos capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. En fee de lo qual firmé de mi nombre. Martín de Yriçar.

E lo que los dichos testigos y cada vno d’ellos, por sy e sobre sý, apartadamente, dixieron y depusieron es lo seguiente:

Testigo. El dicho Tomás de la Lana, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión, y es de hedad de treinta e syete años, poco más o menos, y que este testigo sabe e vio que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer y fabricar el dicho galeón San Juan el año que pasó de mill e quinientos e sesenta y el dicho año hechó en el agua y después acá hasta el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba, le tubo e mantubo por suyo propio syn parte alguna de otro. El qual dicho galeón al dicho tiempo que se hechó en el agua fue y hera de quatroçientos toneles machos, antes más que menos, y lo susodicho sabe este testigo ser asý por hauer nabegado en él e sauer de sus medidas, y ello ser asý verdad es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó e lo firmó de su nombre. Martín de Acorda. Tomás de La Lana. Martín de Yriçar.

            Testigo. El dicho Jamot de Gibraltar, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión e saue e tiene notiçia del galeón San Juan del dicho Ramus de Arrieta por le aver visto e nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asý hizo el dicho año le hechó al agua y hera de porte de más de quatroçientos toneles ma- // r.º -chos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Rmus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre próximo pasado que se perdió y anegó en la mar, en la prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho sabe ser asý este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no lo firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

Testigo. El dicho San Juan de Arana, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por le aver visto y nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asý hizo, el dicho año le hechó al agua, y hera de porte de más de quatroçientos toneles machos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre próximo pasado que se perdió y anegó en la mar, en la prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho saue ser asy este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas, y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no lo firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

Testigo. El dicho Martín Sanz de Çelaya, vezino de la dicha villa de La Rentería, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión, e sabe e tiene notiçia del galeón San Juan del dicho Ramus por le aver visto e nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asy hizo, el dicho año le hechó al agua, y hera de porte de más de quatroçientos toneles machos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre del año próximo pasado que se perdió e hanegó en la mar, en la // v.º prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho saue ser asy este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas, y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

E después de lo susodicho, el sobredicho día, mes e año e lugar susodichos, en presençia de mí, el dicho Martín de Yriçar, escriuano, e testigos yusoescriptos, el dicho señor alcalde, visto el pedimiento por el dicho Ramus de Arrieta hecho en la informaçión por su merçed resçiuida, dixo que mandaba e mandó a mí, el dicho escriuano, qu’el sobredicho pedimiento e ynformaçión haga sacar o saque vn traslado o dos o más y que signados en pública e deuida forma, en manera que haga fee, e firmados de su nombre, los dé y entregue al dicho Ramus de Arrieta para el hefecto que pide. Al qual o quales su merçed ynterponía e ynterpuso su auctoridad y decreto judiçial tanto quanto podía y con derecho deuía, para que valga y haga fee en juizio e fuera d’él, e lo firmó de su nombre seyendo presentes por testigos los dichos capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. Martín de Acorda. Pasó por mi presençia, Martín de Yriçar.

E yo, el sobredicho Martín de Yriçar, scribano real e del número de la dicha villa de La Rentería, ante el dicho señor alcalde, en vno con los dichos testigos presente fuy a todo lo que de suso por mí se haze mençión, e de pedimiento del dicho Ramus de Arrieta, a quien doy fee que conozco, e por mandamiento del dicho señor alcalde, // r.º  que aquí firmó de su nombre, fize sacar y scribir del \Martín de Acorda/ (rúbrica) registro oreginal que en mi poder queda e por ende, fiz aquí este mío signo (signo) en testimonio de verdad. Martín de Yriçar (rúbrica).

Informaçión original. Contador: Sancho de Andoyn. //

Informaçión de Ramus de Arrieta.

Iago Irixoa Cortés

*Irudiaren jatorria hemen


[1] Inicialmente, el objetivo era abordar la figura del dueño del barco, un Ramos o Ramus de Arrieta del que apenas se se sabía algo; un individuo fallecido para marzo de 1573 y cuyas actividades marítimas siguieron tras el hundimiento de la “San Juan”, dirigiéndose a latitudes más cálidas como Andalucía y el Norte de África. Por desgracia, la escasa información recogida (en parte, gracias a la ayuda de Hilario Casado Alonso) no permitió realizar una investigación en profundidad, aunque no descartamos abordarla en un futuro. Hasta el momento sólo hemos encontrado pequeños datos sobre su mujer, sus escasos bienes inmuebles y diversos aspectos de sus actividades. Quizás uno de los aspectos más destacables sean los vínculos que mantuvo con Nicolás de Aizaga, escribano del número de Azkoitia pero vecino de Lezo. Aizaga desarrolló gran parte de su actividad notarial en la bahía de Pasaia; de hecho, él fue el encargado de escribir el proceso de arqueamiento de la “San Juan” que transcribimos más abajo. Desgraciadamente, sus protocolos no parecen conservarse en la actualidad, al menos en el AHPG-GPAH.

[2] Actualmente Daniel Zulaika está llevando a cabo una investigación al respecto, que esperamos que pueda abrir nuevas reflexiones y vías de estudio.

Artxiboak

Oria ibaiaren poluzioaren aztarnak Villabonako artxiboan

Poluzioa eta honek klima-aldaketarekin duen lotura gaurkotasun handia duen gaia da: hedabideek aldi oro jakinarazten dizkigute enpresek hartutako neurriak haien jardueraren ondoriozko kutsadura murrizteko. Uraren poluzioa aipatzen denean, ezinezkoa da Oria ibaian ez pentsatzea. Horregatik, gaurkoan Villabonako ondare industrialarekin gatoz berriro.

Herri honen kokapen geografikoa dela eta, Oria ibaiaren ertzean, industriak errotze handia izan zuen XX. mendeko 50 eta 80ko hamarkadetan; batez ere, beren jarduera garatzeko uraren indarra behar zuten paper-fabrikak eta ehun-fabrikak ezarri ziren. Ibaiertzetako industria indartsu honen ondorioz, Oria ibaiak kutsadura handia jasan zuen. Villabonako Artxiboan aurkitzen den argazki honi arretaz erreparatzen badiogu, lantegien isuri horien ondorioz ibaian sortzen zen aparra ikus dezakegu:

Uraren poluzio honen inguruko aztarna gehiago aurkitu ditzakegu Villabonako artxiboan: adibidez, 1962an “Comisaría de Aguas del Norte de España”-k hainbat enpresari jarritako salaketak Oria ibaira ingurumenari kalte egiten zioten isurketak egiteagatik (sig. 0254 – 06). Ibaian denetik isurtzen zen garai hartan.

Urte batzuk beranduago, 1968ko irailak 10eko Udal Batzarrean gai honi buruz eztabaidatu zen (sig. 0014-04 CF, 75r-76r). Akta liburuan ondorengoa aipatzen da: “paper-fabrikek egiten dituzten isurketengatik Oria ibaiaren egoera kontuan hartuta, bere flora eta fauna suntsitzeaz gain, kirats desatsegina sortzen da… eta haize pixka bat dabilenean herrian hegan egiten duen aparrak eragozpenak sortzen ditu”.

Egoera 1990. urtetik aurrera hobetu zen, industriek hondakin-urak zuzenean ibaira ez isurtzeko araztegiak eraiki zituztenean. Denborak aurrera egin ahala, Oria ibaiaren uretara arrainen bizitzaren zati handi bat itzuli da, batez ere amuarrainak ikus daitezke bere uretan.

Miriam Ruiz

Artxiboak Bloga

Ekainak 9, artxiboen nazioarteko eguna (eta astea)

Artxiboak ospatzen ditugu, artxibozainak ospatzea, baina, beste upel bateko sagardoa da.

Izan ere, eskuz eta tintaz idazten zen garaikoa omen ofizioa. Akaso ere mekanografiatzen zen garaietara arte, edo.

Nonbait, agiriak multinazionalen zerbitzarietan gordetzen direnez geroztik, artxiboa ez da artxibozainen lana. Prozesu administratiboak ezagutzea, erakundearen historia nahiz osatzearen ezagutza, indexazioak eta tesauroak, balorazioak, edukien gaineko kontrola eta loturak, bermea… aldatu ez badira ere eta indarrean bete-betean segitzen badute ere, artxibo eta artxibozainak gero eta berezituagoak daude gure erakundeetan.

Kontabilitate programak eta kontabilitatearen beraren ardura espezialistetatik bereiztea ez zitzaion inori bururatuko, nahiz eta eginbide horiek ordenagailu baten aurrean eman. Dokumentalisten lanak, ordea, bai. Dokumentalisten lanak, teknika eta praktika profesional zehatz bati lotu beharrean, lanabesari (ordenagailuari) lotzen zaizkio.

Ondorioa begi bistakoa da: gure udaletxeetan artxibo fisiko zenik ere ez zekiten operarioen esku geratzen dira. Horrela, esaterako, eraikin baten altxatzeko espedientea artxiboan dago, baina, demagun, eraikin horren fatxada konpontzea… ez. Hori “digitalizazioa” da. Holaxe. To! Ño!

Gure ogibidearekiko ezagutza falta horrek administrazioari buruzko ezagutza falta baino ez du ikusarazten. Bai eta “artxiboa berdin kultura” ekuazio faltsuaren emaitza eman ere.

Guk orain urrats bat, aurrera, ematen dugu. Gardentasuna, komunitatea, elkarlana… modaz modazko hitzak dira. Guk ere erabiltzen ditugu. Eta, tartean, praktikara eraman ere bai. Orain bezala.

Artxibo nahiz administrazio elektronikoa deitzen den horretarako artxiberoek darabilkigun labelizazio estandarizatua guztiz da beharrezkoa. Alegia, sailkapen kuadroa. Ohikoa da, baina, Madrilgoa, Kataluniakoa, auskalo nongo sailkapen kuadroa erabiltzea. Askotan, zaharkituta formetan edo, geografikoan ez ezik, izatez ere oso urrutikoa suertatzen da.

Hori dela eta, urteen poderioz zerbitzu publikoa hobetze aldera sortu dugun kuadroa partekatu nahi dugu. Ereiten-en kuadroa da, baina ez da. Ereitenek proposatzen duen kuadroa da: erabili, osatu, zuzendu, zuen aplikazioetara igo, komentarioak bidali… dakiguna eta ez dakiguna erakusten du. Baina, batez ere, gure eremu profesionalean gure ofizioa buru dela adierazten du.

Beraz, harro bagaude ere, proposamen apala da gurea, gaur, artxiboen nazioarteko egun honetan, aurreratzen duguna eta datorren astean zehar gauzatuko duguna.

Jakina, gure eremu profesionaleko autoritateari (Jaurlaritza, Aldundi, Idazkariei) dokumentalisten eta artxibozainen lana babesteko aldarria ere bada honako hau.

Artxiboen nazioarteko egun ona izan.

*Irudiaren iturria Wikimedia da