Euskal artxibo baten funtsak arakatuz ijitoei buruzko dokumentazioa topatu dezakegu. Gehienetan, halako idatziek natura juridiko-arautzaile, prozesal edo penala izaten dute. Halakoa da, besteak beste, Villabonako artxiboan 692-4 signaturan gordetzen dena. Oraingoan, Gipuzkoako Gobernadore Zibila eta hiribilduko alkatearen arteko korrespondentzia dugu protagonista, 1851 urtekoa. Bertan, Jose Manuel Minaberriaren egoerari aipamena egiten zaio. Pertsona hau “ijito” bezala kalifikatzen da; ordurako guztiz errotu eta erabilitako adiera zen hura, nahiz eta Karlos III.a erregeak, bere 1783ko pragmatikaren bidez, kontzeptu horren erabilera debekatu eta “gaztelar berri” eufemismoagatik ordezkatu nahi izan.

Dokumentuan, Gobernadoreak Guardia Zibilak ijito hori entregatu diola jakinarazten dio Villabonako alkateari. Minaberria egoera legalean zegoen, hau da, paperak behar bezala zituen, eta, beraz, ezin zitzaion inolako akusaziorik egotzi. Baina hala ere, alkateari ijitoa kontrolatzeko agintzen zaio, eta kontrol honek bizikidetza beste auzoen antzera egitea badakar, askoz hobe:

“…como ningún hecho marcado había contra él, y además llevaba su pasaporte en regla, se le ha refrendado para ese pueblo con prevención de presentarse a V. (…) y haciéndole comparecer a su presencia le reconvenga severamente por esa vida herrante a que está entregado, escitándole y estrechándole tambien a que adopte otro modo de vivir más en armonía con el que observan los demás vecinos, que exigen las leyes y convienen al País”.

Hala da. “Herrialdea”-k ijito arloteek nola bizi behar zuten eta beraien aurka zein neurri aplikatu behar ziren arautzen zuen. XVI. mendetik aurrerako Gipuzkoako Batzar Nagusien aktek prozesu hori oso ongi islatzen dute, baita XIX. mende amaieran ere. Gure dokumentua, beraz, testuinguru horretan kokatu behar da. Halaber, ijitoei buruzko Guardia Zibilaren eta herri-agintarien arteko korrespondentziak XX. mende hasierako hamarkadetan jarraituko du. Are gehiago: 1931n, ijito, eskale eta “jende txarra” jazartzeko eta kanporatzeko Foru Aldundiek hartutako akordioen bilduma bat argitaratuko da.

Dokumentuan gainera, Gobernadoreak honakoa agintzen dio alkateari:

“…que en lo sucesivo ni a este interesado ni a ningún otro que pertenezca a su clase le espida pasaporte por más de un mes (…) y, finalmente, que vigile V. muy de cerca su conducta procurando evitar todo desmán…”.

Ez dakigu alkateak Gobernadoren “gomendioak” jarraitu zituen ala ez. Guardia Zibilak aldiz, bai, egin zuen; izan ere, 1978ra arte bere araudian ijitoen zelatatzea helburu zuten hainbat kapitulu jasotzen ziren (4., 5. eta 6. kapituluak hain zuzen ere).

Hau da lehen begiratuan dokumentuak islatzen duena eta ematen diguna: agintariek sortutako dokumentazioan oinarritutako ohiko azterketa bat, non ijitoak arau juridikoen biktima edo delitu-jokabide baten errudun moduan azalten diren. Honen aurrean historialariak bi jarrera hartu ditzake. Batetik, jazarpen jarduera horren alde agertzea (Gorosabelek egin zuen antzera). XXI. mendean, ordea, etikak kontrako jarrera hartzera eramango gintuzke, hau da, jokabide arrazista, politika baztertzaile eta Ijito Herriaren aurka agintariek burututako jazarpenari buruz hitz egitera.

Baina honekin ez da nahikoa. Zoritxarrez, ikerlariak ijitoen historia aztertzeko ondare partziala du, agintariek sortutako idatziak hain zuzen ere. Ijitoek, herri agrafo bezala, ia ez dute beraien iraganari buruzko idatzirik utzi eta ondorioz, ditugun dokumentuak sakonki aztertu beharrean gaude. Halakorik egingo ez bagenu, azken urteotan “ijitologoek” horrenbeste landu duten jazarpenaren historioa besterik ez genuke jorratuko.

Ikuspegi kritiko horrekin, Villabonako dokumentuak eskaintzen dizkigun datuek beste hainbat hausnarketa egiteko aukera emango digute. Hasteko, jasotzen den abizenaren inguruan. Izan ere, ez da ohikoa Minaberria Ijito Herriarekin lotzea. Gehienek Jimenez, Valdez edo Etxeberria bakarrik izango dituzte buruan, baina gaia uste baino aberatsagoa da. Egiari zor, ijitoen genealogia eta abizenen inguruan aritzeak luze eta zabal joko luke; hau dela eta, hemen ohar batzuk besterik ez ditugu emango. Hasteko, aipatutako abizen horiek baino gehiago daudela, eta hauei orain azaltzen zaigun Minaberria gehitu behar diegula.

Dokumentuan azaltzen den “ijito” hitza kategoria penal hutsa dela, eta horrekin ijitoa ez den euskal herritar bati aipamena egiten zaiola pentsatzea akats larria da; ijitoak gaur egun beraien burua hala dutenak besterik ez direla pentsatzuz gero, behinik behin. Beste era batera esanda, Minaberria orain arte ijito abizentzat ez genuenez, besterik gabe bizimodu arlotea duen euskalduna zelaren ustea izatea. Horregatik, garrantzitsua da orain arte ijitoekin ageriko loturatik ez zuen abizen bat topatzea eta, ahal den heinean, bere familia-loturak bilatzea.

Hasteko, eliz-erregistroak kontsultatuz gero gure abizenak Etxeberria, Valdes edota Jimenez bezalako ijito abizenekin zuzeneko loturak dituela ikusiko dugu, baita Berrio eta Altimasberetarrekin. Hauek, halaber, Etxepare eta Larralde bezalakoetara eramaten gaituzte. Bigarren hauek XVII eta XVIII mendeko dokumentazioan asko agertzen dira, eta jatorrian “Yturbide” abizena zuten. Baina hori ez da guztia.

Izan ere, Minaberrietatik inolako ijito kutsurik ez duten Agirregomezkora, Kerexeta edo Barrenetxea abizenetara ere iristen gara. Azken elkartze hauekin oso prozesu interesgarria agerian geratzen da: euskaraz bakarrik zekiten euskal ijito askoren eta gizartearen gehiengoa osatzen zuten landa mailen arteko nahasketa eta asimilazio prozesua hain zuzen ere. Elkartze hauek argiak dira XIX. mendeko bigarren erdialdeko Zestoan edo Mendaron. Batzuetan gainera, asimilazioa horren sakona izan da, ezen gaur egun beraien ondorengoek benetan duten jatorri etnikoa ahaztu dutela.

Ondorioz, ikerketa genealogikoa egitea garrantzitsua da, Ijito Herriaren Historiari buruz sortu diren hipotesiak baieztatzeko edo baztertzeko balio baitu. Juan Martin Larralde eta Frantziska Etxepare ijito bikoteak “Minaberriatarrekin lotura dutenak- beraien sei seme-alabetatik lau, 13 urteko epean hiribildu ezberdinetako parrokietan bataiatu izanak (Andoain, Donostia, Hernani eta Berastegin 1844-1857 artean), ijitoak herri nomada direlaren baieztapena ezbaian jartzen du, hein batean behintzat. Izan ere, mugimendu horrek bizimodu sedentario eskasa adierazten badu ere, Probintzia beretik ez direla mugitu agerian uzten du. Gaur egun alokairuan bizi diren eta horren arabera noizean behin etxebizitzaz aldatzen diren familiak nomadak al dira akaso? Halaber, elkarren artean oso urruti ez dauden udalerrietan bataiatuak, ezkonduak edo ehortziak direla ikusteak, bizimodu ibiltari hori baieztatzen du, baina ez nomada bat. Minaberriatarren kasua halakoa izan daiteke; izan ere, Jose Maria izenekoa Zestoan bataiatua izan zen 1850ean, Mendaron ezkondu zen 1868an eta Azpeitian hilobiratu zuten. Baliteke gure Jose Manuel zonalde horretakoa izatea, Villabonako alkateak Gobernadoreari jakinarazten diona oso argia baita: ez da bertan jaioa, ezta bertako auzo ere. Are gehiago, herriko agintariek ez diote pasaporte edo bestelako dokumenturik luzatu.

Dokumentuak informazio gehiago eskaintzen digu, beti ere lege edo zigor alorretatik kanpo. Ikus dezagun testuaren hasierak zer dioen:

“Los guardias civiles me presentaron ayer a José Manuel Minaberria, gitano conducido desde la Ante-Yglesia de Abadiano, el cual fue detenido en la romería del Santuario de Urquiola…”.

Ijitoen lan esparruari zuzenean egiten dion aipamena da; bai behintzat, XX. mendearen bigarren erdialdeko landa-exodoa eta gehiegizko industralizazioa gertatu arte zutenari buruzkoa; hau da, herri azoka eta erromerien mundua. Ziurrenik, “susmagarri itxuragatik” atxilotua izan zen gure Jose Manuel Minaberria, Abadiñora zamari tratutan aritzeko edo mandoak mutiltzeko joan zen, ogibide hauek baitziren ijito askok burutzen zituztenetako bi. Aurreiritziek eta Guardia Zibilak lantzen dugun gertakaria eragingo zuten.

Orain arte egin den Ijito Herriaren historia orekatzeko, beraz, guregana iritsi diren dokumentuetan arkeologia-lana egin behar da; ez dago besterik. Beraiei buruz hitz egiten duen dokumentu oro irakurri eta berrirakurri behar da zukua ateratzeko, agerian ez dagoena ikusteko. Izan ere, esplizitua denak ez du beti Historia osatu bat idatzeko aukera ematen. Arthur Conan Doyle-n hitzak geure eginaz: “Ez dago gauza engainiagarriagorik, ageriko gertakari bat baino”.

David Martín Sánchez