1816ean
Maria Ignazia Mugikakoak eta bere ahizpek, beraien aitak lagunduta,
Maria Magdalena Lertxundikoaren aurka salaketa jarri zuten,
lehenengoaren aurkako irainak plazaratzeagatik (AsteasukoUA, 165-23).
Auziaren afera ohikoa bada ere, dokumentazioak harribitxi batzuk
gordetzen ditu, bereziki euskarari eta bertsolaritzaren historiari
dagokionez. Izan ere, irainak bertsotan aditzera eman ziren. Halakoak
errateko bidea ez zen nolanahikoa: bertsoak erabiltzeak publizitate
handia zekarren eta honela, abesten zena hagitz azkar hedatu zitezkeen.
Komunikabide bikaina ziren, zer erranik ez garai hartan irakurtzen zein
idazten ez zekitenen kopurua hagitz handia zenean. Bertsoak, beraz,
notizia, pasadizo, gertaera, zurrumurru eta bertzelakoen berri emateko
komunikabide ezin hobea ziren, egia nahiz gezurra izan. Modu honetan,
trikixa “inpernuko auspo”-tzat hartu den bezala, bertsoak “deabruaren tresna”-tzat hartu zitezkeen. Dokumentuak jasotzen zuen moduan:

“…se
agrava la maldad al considerar que la afrenta se ha executado de la
manera que recibe una publicidad escandalosa, y dificil de contener su
pernicioso vuelo, porque la juventud que en todos los paises y no menos
en esta provincia se entrega a tomar los versos de memoria para
contarlos, se olvida con dificultad de ellos por el frecuente uso que
hace de ellos, resultando de aquí la extensión de la mala nota con que
se califica mi referida hija…”.

Bertze
behin, Asteasuko udal artxiboa gure hizkuntza zein kulturaren munduan
aritzeko aukera bikaina eskaintzen digu. Bertan gordetzen den
dokumentazioari esker, euskararen inguruan aritzeko parada izan dugu
behin baino gehiagotan; oraingoan, ordea, horrekin lotutako bertsolari
munduaren inguruan zertzelada batzuk emanen ditugu.

Izan ere, “Mañazi”
zenaren inguruan kantatu zituztenak eta bertsoak bota zituztenen izenak
guregana iritsi dira. Dokumentazioak lau izen ematen ditu; eta hemen
datza, informazioaren beste esparru azpimarragarrienetako bat: guziak
emakumeak baitziren. Lekukotzen arabera, bortz bertsoen egileak honakoak
lirateke:

– Teresa Antonia Beobidekoa (1.go bertsoa).

– Concepción Irazuztakoa (2-3 bertsoak).

– Maria Magdalena Lertxundikoa (4. bertsoa).

– Maria Antonia Etxeberriakoa (5. bertsoa).

Beraiei
buruz deus gutti erran dezakegu. Agidanez laurak zeharo ezezagunak dira
edo bertsolaritza munduarekin lotuta, ez dago beraien inguruko daturik.
Ez behintzat Bertsolaritzaren Datu-Basera joz gero (http://bdb.bertsozale.eus/).

Edonola
ere, badago zer aipatua. Hasteko, kronologiaren nondik norakoa. Izan
ere, XIX. mende hasierako auzi bat denez, emakume guziak XVIII.
mendearen azken laurdenean jaiotakoak ditugu, lehenago ez bazen. Pello
Errotaren herriak, beraz, tradizio luzea zuen halako jardunetan, bere
sendiko alabek ongi islatzen duten bezala; arreba Sabina (1842an jaioa)
eta Joxepa Iñaxi (1864) eta Mikaela (1869) alabak tartean. Orain berriz,
bizpahiru belaunaldi lehenagoko bertsolari emakumeez ari gara. Honek ez
du erran nahi halakoak Asteasun soilik ematen zirenik. Bertze herrietan
gehiago izanen ziren halako lanetan, ziur. Hor ditugu XVIII. mendean
jaiotako Maria Antonia Soloagakoa bizkaitarra eta Bixenta Mogel
azkoitiarra. XIX. mende erdialdean, berriz, Donostiako Joxepa Anttoni,
Xenpelarren arreba Maria Luisa, Hondarribiko Joxepa edota Iparraldeko
Marie Argain eta Anna Etchegoyen daude, bertzeak bertze (ald. http://www.euskonews.com/0056zbk/gaia5603es.html).

Antonio Zavala zenaren “Iru Bertsolari” lanari erreparatuz (http://www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/auspoa/10642.pdf),
badugu zer atera. Gure dokumentuan aipatzen den Teresa Antonia hori
Luis Elola-Olasoren emazte moduan aurkezten da, eta bien izenak Zavalak
jasotzen zuen eta 1816an jaio zen Jose Agustin Elola “Agustin Zakarra”
delakoaren gurasoak dira. Era berean, bi bertsoren egile den Irazuzta,
dokumentuan Domingo Mendiakoaren emazte moduan ageri zaigu. Baina
bertzelako datuen inguruan, deus ez.

Eliz-sakramentuen erregistroan kontsulta eginez gero (http://mendezmende.org/eu/partidas/)
, ordea, beraien nondik norakoak topaturen ditugu. Lerro hauek ez dira
beraien gorabeherez sakontasunez aritzeko lekua, baina halaz ere,
etorkizunean lan horretan jarduteko asmoa dutenentzako helduleku batzuk
eman nahi ditugu.

Concepcion Irazuzta delakoa, Joseph Antonio Irazuzta Loinaz eta Maria Manuela Elola-Olaso Goikoetxearen alaba zen, eta “Maria Conceciana Yrazuzta Elola-Olaso”
moduan bataiatua izan zen, Asteasun, 1772ko abenduaren 6an. Hogeita
bederatzi urte zituela ezkondu zen Domingo Ignazio Mendia Mendiarekin,
1802ko urriaren 4an. Heriotzak, aldiz, ia 50 urte beranduago deitu zion:
erregistroa 1851ko otsailaren 16koa dugu, hain zuzen ere.

Sistema
bera jarraituta, bertzeei dagozkien datuak erdiesteko aukera dugu.
Teresa Antonia Beobide Zatarain, 1781eko urriaren 15ean bataiatua izan
zen, eta heriotza erregistroa 1856-12-27koa dugu. Ezkondu berriz,
1806eko otsailaren 10ean egin zen, aipatutako Luisekin. Maria Magdalena
Lertxundi Sorarraini dagokionez, badakigu gure espedientearen urte
berean Juan Bautista Bengoetxeakoa senar hartu zuela, urriaren 14an eta
21 urte zituela, 1795eko otsailaren 2an bataiatua izan baitzen. Bere
biziaren uztearen berri 1867ko urtarrilaren 7an dugu. Maria Antonia
Etxeberriakoari buruzko datuak, aldiz, zailagoak zaizkigu. Izan ere,
Asteasuko XVIII. mendeko bataio-agirietan izen bereko hiru emakume
ditugu: Maria Antonia Etxeberria Kerejeta (1773-04-21), Maria Antonia
Etxeberria Etxabeguren (1789-06-29) eta Maria Antonia Etxeberria
(1797-01-12). Ez ziren, beraz, adineko emakumeak. Gazteena Maria
Magdalena dugu, 21 urtekoa. Zaharrena, aldiz, Concepcion, 44 urterekin.

Beraien
bertsolari jardunari buruzko daturik ez izateak, plazetan aritzen ez
zirelaren ideia ematen digu aditzera; datu berriak eskuratu ezean eman
dezakegun behin-behineko ondorioa dela azpimarratu behar badugu ere.
Baina jarduera “publiko” bat ez izateak, ez du erran nahi bertsoetan
aritzen ez zirenik. Aitzitik, 1816ko salaketak halakorik bazela islatzen
du. Ziurrenik, Asteasuko adibidea J. M. Lekuonak emakumeen paperaren
ideien ildotik hartu behar dugu; hau da, bertsolaritzaren sugarraren
euste-lanak emakumeek baserrietan jorratzen zituzten abestiei zein zuten
bertsozaletasunari esker zor diogula. Bertso hauek bide horretatik
joanen lirateke. Emakumeek beraien artean eginen zituzten, esparru
pribatuan. Plazetan ez ziren arituren, baina bai beheko suaren berotan,
artoa aletuz, garia jorratuz, behiak jetziz, harrikoa zein gorua eginez…
Egunerokotasuna eta garaiko lanak eramangarriakoak egiteko. Baina
baita, 1816ko honetan bezala, txutxumutxuak edo zurrumurruak akuilatzeko
ere.

Argi dago
beraz, euskal kulturaren hainbat eta hainbat gai oraindik orain uste
baino guttiago sakondu direla. Gure ezjakintasunak handia izaten
jarraitzen du eta zer ikertua badago. Hasteko, garai ezberdinetako
dokumentazioa gordetzen den erakundeetara joz eta bertako idatziak
kontsultatuz. Honela, duela hainbat mendetako hutsuneak betetzen joanen
gara, ez bertzela. Lan hau burutzeko paleografia ezagutzak nahitaezkoak
dira bai, baina hauek ezinbertzekoak dira emaitzek benetako balioa izate
aldera eta hipotesi sasizientifikoak baztertuak izan daitezen.

Horregatik,
dokumentuan biltzen diren bertsoen transkripzioa gaztigatu nahi dugu;
horren bidez, ikertzaile, aditu edota zaleek, bertsolaritzaren zein
garaiko euskararen inguruan sakontzeko tresna berri bat izan dezaten.
Beraiek gu gai ez garen esparruetan aritzeko aukera polita izanen dute,
ezbairik gabe.

Primer verso

Versua paratzeko bada motivoa

Juan Bautista Mañaciren ondora dijoa

Gorocenetaco(1) gaztañac itz eguiten balequi,

cer pasatu dan ongui esango luque nosqui.

Segundo

Zaldunieta gaubian(2),

yllaren ogueita bostian(3),

contentuago ciran

Gorozeneta gañian,

Juan Batista aurrian da

Mañaci atzian.

Etziran seguru ere

oz beren eltzian(4).

Tercero

Juan Batista Olazagaco,

mutil prudentia,

eztezu gaizqui consolatu

caleco jendia.

Basuan egoten da

ipiñita eultza(5),

ez dezu gaizki jorratu

Lizolaco beltza.

Cuarto

Juan Batista cenduanian(6)

Mañaci billatu,

Caravelaco aurrian

cenduan asiñatu:

“Zaldunieta gaubian(7)

diberti gaitian(8),

guacen Gorotzenetara

istante(9) batian”.

Quinto

Baratzan eder baitu

Ydarrac(10) lorea(11),

ez daucazue salduric

Lizolaco belia(12).

Amagoia Piá eta Iago Irixoa

Oharrak

(1)
Bigarren bertsioan: “Gorotzenetaco”. Gaur egun, toponimoa Errezil eta
Alegin mantentzen da. Hiru baserri daude izen horrekin (Gorotzene,
Gorotzenea eta Gorotzenea Goikoa).

(2) Iñauterietako igandea: “Zaldun-igande”, “zaldun inaute” adierez ere ezaguna.

(3) Lehenengo bertsioan, zati hau ere bertsoaren lehenengo ilaran doa.

(4) Lehenengo bertsioan: “elcian”.

(5)
Lehenengo bertsioan: “eulza”. Orotariko Euskal Hiztegiak “eultzadi” eta
“eultzar” adierak biltzen ditu. Eultzadi erlategiren sinonimo bezala
dute (Larramendik “eultzadi” hitzari “colmenar” esanahia ematen dio).
“Eultzar”, aldiz, “eulitzar”-ren sinonimo moduan.

(6) Lehenengo bertsioan: “cinduanian”.

(7) Bigarren bertsioan: “gabian”.

(8) Lehenengo bertsioan: “gaican”.

(9) Bigarren bertsioan: “instante”.

(10) Idar = ilar. Orotariko Euskal Hiztegian, “ilar” hitza ere “gezur” hitzaren sinonimotzat ematen da.

(11) Bigarren bertsioan: “borea”.

(12)
“Belea”-gatik, ziurrenik. Bi bertsioetan, hirugarren bertsoan “beltza”
irakurtzen da, eta horrek esanahi zuzena du “belea”-rekin. Testuinguru
honetan esanahi negatiboa duela antzeman daiteke: tristea,
zorigaiztokoa… Ziurrenik Mañaziri aipamena egingo lioke.