Orain
urte batzuk arte, egungo herriak hiri-gutuna lortzearekin batera
sortzen zirenaren ustea zegoen. Hiri-gutunarekin hiribildu berri bat
sortzen zen, bai. Horrek, ordea, ez du hiribildua sortu aurreko
populazio eza adierazten. Bai dokumentazioak, bai arkeologiak,
hiribilduak sortu aurreko populazio guneak zeudela erakutsi dute eta
hiribilduen sorrera populazio horren nahiaren emaitza direla.

Beharrak
edota nahiak bultzatuta, ingurune horietan bizi zirenek gune libre bat
behar zutela erabaki zuten; lege, epaile eta arau propioak zituena.
Hiribilduak izaki politikoak dira eta hauek ez dira ezerezetik sortzen.
Gizakien borondatea dute abiapuntu eta bizimodua hobeto antolatzeko
sortzen dira. Hiri-gutunaren aurreko dokumentuek ingurune populatuen
berri ematen digute, baita azken urteotako lan arkeologikoek ere. Azken
hauek ezinbestekoak gertatzen dira dokumentazio falta nabaria denean.

Zumaiako
Udal artxiboan hiri-gutuna lortu aurreko dokumentazioa topatzeko zortea
dago. Zumaiari aipamen zuzena egiten dion lehenengo dokumentua 1292koa
da. Bertan “monasterio de Sancta María de Çumaya, que es en Guipúzcua”
irakur daiteke. Dokumentu honek, ordea, ez du zehaztasun handiagorik
ematen. Hori dela eta, oraingoan, artxiboan gordetzen den 1344ko
dokumentuari erreparatu diogu. Zumaiak hiri-gutuna lortu baino 3 urte
lehenagoko dokumentua da hau.

Tamalez
nahiko egoera txarrean dagoen dokumentu honek1, 1344ko Zumaiako
biztanle eta populazio guneen berri ematen digu. Zumaiako bizilagun
nagusiek, bertako apaiz den Beltran Martinez de Ochangori
prokurazio-gutuna ematen diote, Zumaiako Andra Mari monasterioak dituen
zenbait lur eta ondasunen lagapenerako enfiteusi-zentsu baten kontratua
formaltzeko. Idatzian agertzen diren Zumaiako bizilagun nagusiak Beltran
Yuaynes de Dornutegui, Beltran de Arteaga, Iohan Martiniz de Ochango,
Martin Lopiz de Liaouiaga eta Pero Yuaynes de Matauca dira.

Hau
izango da, Zumaiako bizilagunek hiri-gutuna lortu aurretik,
antolakuntza amankomunerako emango duten lehen pausoa. Bertan, Zumaia
eta inguruak populatzen zituztenek, Andra Mari monasterioarenak ziren
zenbait lurren eta ondasunen gaineko eskubideak lortzen dituzte, urtean,
Done Mikel egunean, Orreagako ospitaleari 440 marai ordaintzearen
truke. Helburua “que puedan en el dicho logar de Çumaya poblar et ffaçer
puebla nueua e hy habitar en tal manera et conditión que ellos et
aqueyllos que por todos tiempos serán enpués d’eyllos”. Hau da,
dokumentu honek Zumaiako lehen lurralde antolakuntzaren berri ematen
digu.

Zumaiako
ingurunean bizi zirenek, Zumaia izeneko gunea hiribildu gisa antolatzeko
toki aproposa zela pentsatu zuten. Beraz, hiribildu titulua jasotzeko
beharrezko lehen pausoa emana zuten. Dokumentu honek komunitate baten
nahia adierazten digu. Zumaiaren proiektua inguruko biztanleek bultzatua
izan zela argi geratzen da hemen. Baina, zein lur eremu eta zein
ondasun bildu zituen Zumaiak?

“Ardança
e Yçurun e Narruondo con la meytat de la rrueda de Narruondo e con las
pertenencias que sson desde el dicho [logar de Narruondo fasta Çumaya e
entre el camino dende es el agoa, et otrossí vna tierra labrada que es
clamada] Picote et otrossí Çabaliaga e Sarasgarate et Otabarça et el sel
d’Olano en el término de Yçiar [et la presa de Yrure] et Vitarte et
Barçusta et Çumayegui con ssu arenal, et Yregui con ssu parte de la
rrueda, et Ozpide dos pieças e en Obilos vna pieça, et en Orebia e en la
rribera de Atecherbia vna pieça, en Larrançadi vna pieça e delante la
iglesia [de Sant Bartolomé de Oiquina vna pieça, et en Urteaga una
pieça, et otrossí el logar que sse clama Aguirre con la casa] et con
todas ssus pertenençias, et la parte de la rrueda de Yregui”

Datu
hauek aurrean izanik, joku bat proposatu nahi dizuegu. Zumaiako 1344ko
lurralde antolakuntzaz jabetzeko, Zumaiako mapa toponimikoa hartu eta,
bertan, dokumentuan aipatzen diren izenak egungo toponimoekin
identifikatzen saiatu. Batzuk identifikatzen errazak dira, besteak
zailagoak eta beste batzuk galdu direla konturatuko zarete. Ariketa
honekin, ordea, 1344ko biztanleek lortu zuten lur eremu eta ondasunen
zabaleraz jabetuko zarete eta Zumaiako toponimo zaharrenak ezagutuko
dituzue. Honek, gainera, gune horien antzinatasunaz ohartaraziko
zaituzte. 1344ko lurralde antolakuntzak, hein batean, egungo mapa
toponimikoan fosilizatuta jarraitzen duela ikusiko duzue.

Oihana Artetxe