Azkeneko berrian Villabonan industriak eduki zuen eraginari buruz Artxiboan dauzkagun baliabideek eskaintzen dizkiguten datuez hitz egin bagenuen, urte honetan zehar gure blog honetan Villabonari buruz argitaratuko ditugun hurrengo berriak, herri honetako industria enpresa garrantzitsuenetako baten inguruan idatziko ditugu. Subijana enpresan herritar askok lan egin zuten, baita ere kanpotar askok, ibilbide luzeko enpresa bat izan zen gainera, izan ere, 100 urte baino gehiagoko ibilbidea izan zuen, horrek dakarzkien gora behera guztiekin. Udal Artxiboan badauzkagu horri buruzko hainbat dokumentu, beraz, horiek erabilita enpresaren ibilbideari buruzko berri sorta bat prestatu dugu datozen hilabeteetan argitara emango ditugunak.

XIX. mendean eman zen industrializazio prozesuan, Gipuzkoan garrantzi handia eduki zuten atzerritik etorritako inbertsioek, frantsesen eskutik zetozenak nagusiki. Horiek izango dira Subijana enpresaren sorreraren errudun. Gaur egun, Subijana izenarekin ezagutzen dugu estanpatuen enpresa hau, baino ez zen izen horrekin jaio. Baionako Teofilo eta Rodolfo Silva eta Eliseo Frois izan ziren sortzaileak eta “Silva hermanos y Frois” izena eman zioten, hortaz, sorta honetako lehenengo berrian frantses hauek jabe izan zireneko garaiari buruz hitz egingo dugu. Hauek, beste inbertitzaile batzuekin batera, 1846an “Fabrica de Hilados, Tejidos y Estampados de Vergara” sortu zuten izen berdineko herrian, hortaz, Villabonakoa sortu zutenean eskarmentua bazuten eta bazekiten zertan zebiltzan.

Ehungintzako enpresa lehen aldiz 1960 urteko otsailaren 02an ospatu zen osoko bilkuraren aktetan aipatzen da (sig. 0007-01 CF) eta bertan idatzi ziren gai honi buruzko bi parrafotxoak oso mamitsuak dira. Datu garrantzitsuak eskaintzen dituzte enpresaren hasierari buruz. Rodolfo Silvak egindako eskaera bat da zeinetan eskatzen duen “que se le provea de una nota de los materiales que se le han franqueado para la construcción de su fabrica de tegidos, rebajando el 25% segun se le prometio en Diciembre del año 1858 al tiempo en que se apropio de la ferreria con el indicado objeto”. Esaldi honekin alde batetik, Udalak fabrika eraikitzeko materialak baldintza berezietan saldu zizkiola esaten digu, gainera aurrerago, prezioaren beherapenaren oneritzia adierazten da, fabrika hori onuragarria izango delako herritarrentzat. Material horien zerrenda Artxiboan gordetzen da (sig. 276-10) eta bertan zehazten da egur kopurua eta balioa errealetan 1860ko martxoaren 8ko datarekin. Bestalde, Silva jaunak lantegia eraikitzeko burdinola bat erosi zuela dio eskaeran, burdinola hori Olaederrakoa izanik. Gaur egun ez da honen arrastorik gelditzen, baina biztanleen oroimenean egongo da, polikiroldegiak hortik hartzen baitu izena.

Hasierako urteak onak izan zirela dirudi baina lehenengo hamarkada bukatu aurretik arazo larriak izaten hasi ziren eta 1870 urtean izena aldatuko zaio, orain “Fábrica de Villabona” bezala ezagutuko da. Arazo ekonomikoek urte batzuk iraungo dute. Gipuzkoako Diputatu Nagusiak alkateari bidalitako gutun desberdinak gordetzen ditugu Artxiboan, zeintzuetan fabrikaren zorrez ari den. Hauetan, industria-kontribuzioa ez duela ordaintzen jakinaraziko dio eta etxebizitzako altzariak enbargatzeko esaten dio, 1874 urteko gutun batek ondorengoa dio esate baterako: “Si no se pueden vender en esa los estampados que tiene embargados para realizar la contribucion de la fabrica, me parece que hara V. bien en ponerlos a la venta en la villa de Tolosa. Sin embargo, el Ayuntamiento puede embargar los efectos y muebles que quiera, con tal que sean del contribuyente moroso” (sig. 68-07). Honen ondorioz, Udalak ideia hori aurrera eramateko erabakia hartzen du eta horren aurka Telesforo Subijanak bidalitako gutun bat daukagu. Badirudi lantegiaren etxebizitzan bizi zirenak beregana jo zutela laguntza eske. Gutun honetan erabakiaren aurkako ardura adierazten du Subijana jaunak: “no puedo menos de protestar en nombre de dichos propietarios, de dicho embargo que no puede llevarse a efecto sin menoscabo de las leyes vigentes, que no dudo querra V. respetar”, honela zuzentzen zaio T. Subijana alkateari.

Barneko krisi ekonomiko hau dela eta, produkzioaren espezializaziorako apustua egiten da kotoizko ehungintza bertan behera utziz eta estanpatuetara bideratuz enpresaren ekoizpena. Honekin batera beste erabaki garrantzitsu bat hartu zuten jabe hauek eta hori, paper fabrika bat eratzea izan zen. Modu horretan, ehungintzarako erabiltzen ziren instalazioak fabrika berriak erabiliko zituen maiztertzan eta diru horri esker, Fabrica de Villabonak zorrak kitatzea lortuko zuen urte batzuen ondoren. Paper fabrika horri “La Salvadora” izena eman zitzaion. Hasierako urteak gorrak izan ziren honentzat, izan ere, papera enbargatzeaz gain, jabetzaren gaineko zerga ordaintzea exijitzen zioten nahiz eta bera instalazioen jabe ez izan. Honen inguruan gutun desberdinak daude Artxiboan, horietako bat ordainketa horren aurkako gutun luze bat izanik: “debo manifestar que la sociedad “La Salvadora”, como sabe muy bien V.I. es mera arrendataria de la sociedad “Fábrica de Villabona”; por consiguiente a esta corresponde atender a las contribuciones de la propiedad” (sig. 68-02). Arrazoia eman ziotela ere badakigu.

Aipatu ez dugun arren, kontutan hartzeko da krisi guzti honetako eragileetako bat hirugarren Karlistada izan zela. Bestalde, egoera kaxkar hau gainditu zenean estanpatuen fabrika jabez aldatu eta gaur egun ezagutzen dugun izena jaso zuen “Subijana y Cía.”, 1907an kokatzen da titulartasun aldaketaren lekukoa (0009-02 CF). Hemendik aurrera enpresaren beste garai bat hasten da, beraz, hurrengo berri batean jarraituko dugu.

Amaia Mendizabal