Artxibozainik gabeko herriek ez dutela iraganik ikasi dut urteen poderioz. Salbuespenak salbuespen eta berezitasunak berezitasun artxibozainik gabeko Udal batek ezin du aurrera egin abiadura egokian. Udal langileak ezin du berehala batean erabakiak hartzeko behar duen informazioa bildu. Denbora galtzen du, batzuetan egunak, eta askotan kanpoan eskatu behar du garai batean sinatutako hau edo bestea.

Ikerlariak ere ezin du aurkitu bilatu nahi duen datua. Inork ez dio bilaketa hori bideratuko eta sarreran geratuko da, eskaera dokumentuen espedientean, betirako. Ikerketak aurrera jarraituko du, baina artxibozainik gabeko herria ez da sartuko, kanpoan geratuko da. Gehienez, ohar bat besterik ez: “artxibo honetan ez dugu dokumentaziorik bilatzerik izan”. Beraz, herri horrek ez du iraganik izango.

Udal langileek gogoan dute bere kutxak non utzi dituzten eta gutxi gora-behera non bilatu behar duten duela urte batzuek artxiboan gordetako espediente hura. Baina ez dakite beraiek ukitu eta ikusi ez duten dokumentazioa bilatzen. Zortez, hauen erantzuna izango da: “ate horretan duzu artxiboa, sartu zu”.

Gaur egun, teknologia berriekin ezta hori ere. E-mailez ematen zaizkio “kalabazak” kontsultari lasai asko. Dezepzio aurpegia susmatuz, baina elkar ikusten ez dugunaren babesetik. Kontsulta mota berri hauei egingo diegu tartea beste egun batean.

Horrelaxe heldu zen gugana Emeterio, artxibozaina duen herrira. Pui herrian apezpiku izandako Tolosako seme baten jatorri eta benetako abizenen bila. Artxibozainik gabeko herrian ezezko bi jaso ondoren, “gertutasunagatik, Asteasu Aitzondoko alkatetzako buru izanagatik, norbaitekin hitz egin ahal izanagatik…”. Bere ikerketan noraezean geratu zen, ezagunak zituen bide guztiak agortuta. Bide berriak ireki zitzaizkion Emeteriori eta erantzunak aurkitu zituen. Zeren artxibozainak, herriko artxiboko paper zaharren inguruan jakiteaz gain, beste hainbat artxibo eta tresna ere ezagutzen ditu. Hauetaz baliatuz, herrien iragana ikasten laguntzen du artxibozainak.

Tokiko ikerketa historikoek nabarmen behera egin duten garai hauetan, Udalen lana beharko luke herriaren iragana zaintzea, ahazten ez ustea. Eta baita, laster iragana izango den egunerokotasuna ere egoki kudeatzen saiatzea, etorkizuneko ikerlariek non bilatu izan dezaten.