Gaurkoan, 1805 urtean irainak direla eta sustatutako auzi-jartze bat dakargu. Kasu honetan, Felipe Antonio Otaegik Maria Josefa Eguzkitzaren (Goroabarrena etxeko maizterra) aurka jarritako kereila dugu, bere emaztea Maria Josefa Garandiasen aurkako irainak direla eta (sig. 165-11). Irain-auziak oso ohikoak dira dokumentazio historikoaren artean eta irainduen ohorea auzitan jartzean oinarritzen dira. Santiago Bellon Serrano ikertzaileak “Expedientes judiciales en el Archivo de Villahermosa (1567-1850)” artikuluan adierazten duen moduan, gisa honetako espedienteek egitura nahiko egonkorra izaten dute: 1) Gertakariak justiziari jakinaraztea. 2) Kaltetuak gertaerak kontatzea. 3) Lekukoen adierazpenak. 4) Autoak eta epaiaren betearazpena (159. orria).

Prozesu hauetako irain ohikoenak, gaztelaniaz jasoak, honako hauek dira: pícaros y pícaras, pellejas, borrachos y borrachas, calabazonas, ladrones y ladronas, cornudos, putas, desvergonzadas, cochinos y cochinas… (Bellón Serrano, S. 165. orria). Horregatik, lantzen ari garen ofizioaren kasuan dokumentazioak harribitxi bat jasotzen du, irainak euskaraz jasota baititugu:

“… no solo trató a mi muger de embustera y de poca conciencia, si también vertió contra mi expresada consorte la expresión injuriosa de “liquizqueri ciquiña” y otras igualmente injuriosas que dirán los testigos, sin que para ultraje de esta naturaleza hubiere tenido la expresada Egusquiza la menor causa ni motivo, y para reivindicar el honor de dicha mi muger, que ha tenido y tiene una conducta honrada y verdaderamente cristiana, y al mismo tiempo sea castigada con el rigor que corresponde la insinuada Eguzquiza por la injuria enorme que ha cometido contra el honor y buena reputación de mi muger…”

Ondoren, lekukoen adierazpenetan beste irain batzuk jasotzen dira euskaraz: “Nescame progatzalle liquisqueria bat zerazu”.

Salatzaileak erasotzailea espetxeratzea eta bere ondasunak desjabetzea eskatu zuen. Gaurkotasunaren ikuspegitik, gehiegizko neurri bat iruditu dakiguke, baina hori hobeto ulertzen da XIX. mendeko ohorearen zentzua ulertuz. Madrilgo Unibertsitate Konplutentseko Raquel Sanchez doktoreak idatzitako “Derechos en conflicto. Honor, libertad de expresión y vida cotidiana en la España del siglo XIX” artikuluan adierazten den moduan, emakumeen ohorea gizonen esku zegoen zuzenean, haien babespean baitzeuden. Testuinguru horretan, bizioak edo moraltasunik eza egozten zituzten irainak irain larritzat jotzen ziren; eta are larriagoak ziren publikoki egiten baziren. Gainera, «sexu-moralaren aurkako irainek garrantzi handiagoa zuten […], ez baitziren emazteari bakarrik zuzentzen, baizik eta senarrari eta bikotearen seme-alabei eragiten zieten zuzenean» (Sánchez, R. 522-523. orriak). Bestela esanda, honek esan nahi du gisa honetako irain batek zalantzan jartzen zuela bikotearen seme-alaben zilegitasuna.

Espedientea salatuaren adierazpenarekin ixten da, non aipatzen du aurreko egunetan salatzaileen zerriak beren lurretan sartu zirela, eta testuinguru horretan esan zuela hainbat zikinkeri eta likiskeri garbitu zituela. Epailearen betearazpena falta da, beraz ez dakigu nola zigortu zuten demandatua. Dena den, Santiago Bellón Serrano ikertzaileak aipatzen duenez, oso ohikoa zen gisa honetako epaiketak ondoriorik gabe ixtea salaketa kendu ondoren, hura eragin zuen haserrealdia lasaitu eta gero (165. orria).

Bibliografia:

-Bellón Serrano, S. (2017). Expedientes judiciales en el Archivo de Villahermosa (1567-1850). Rev. estud. Campo Montiel, 2017, 155-170 orrialdeak. https://doi.org/10.30823/recm.5201714

-Sanchez García, R. (2020). Derechos en conflicto. Honor, libertad de expresión y vida cotidiana en la España del siglo XIX. Historia constitucional: Revista Electrónica de Historia Constitucional, ISSN-e 1576-4729, Nº. 21, 2020, 510-532 orrialdeak. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7572803

Irudiak: Asteasuko Udal Artxiboa (https://asteasu.artxiboa.eus/node/76326)

Miriam Ruiz