Artxiboetan egiten dugun
lana eta aurrera eramaten ditugun ekimen desberdinak ezagutaraztea eta
gerturatzea da berri honen helburua. Artxiboak, orokorrean, toki
ezezagunak direla esan dezakegu, bertan lan egiten dugunok eta
ikerketaren munduan lan egiten dutenak alde batera utziz gero.
Imajinario kolektiboan, Artxibo bat irudikatzean paper multzoz betetako
gela ilun eta zahar bat datorkigu burura, dena antolatu gabe eta
trasteleku bat balitz bezala irudikatzen dugu. Honen aurrean esan
beharra dago, nahiz eta hau noiz behinka horrela izan, normalean irudi
okerra dela. Gelak apalez beteta egoten dira, eta apal horiek ondo
antolatuta eta ordenatuta dauden paperak edo espedienteak dituzten
kutxaz beteta daude, denak hurrenkera bat jarraitzen dutelarik
zenbakiekin markatuta, kontsultatu behar diren espedienteak ahalik eta
azkarren eta era eraginkorrenean bilatzeko. Batzuetan gainera instalazio
moderno eta erosoak dituzte apal konpaktu mugikorrekin.

Bertan
mota askotako dokumentazioa aurkitu dezakegu: obra haundi eta txikien
proiektuak eta planoak, errolda desberdinak, udaletxeko sail desberdinek
aurrera eramaten dituzten ekimenen espedienteak,… Eta noski, garai
ezberdinetakoa: pasa den urtekoak edota, Villabonaren kasuan, orain 500
urtekoak. Dokumentazio hau, edo ia dena, eskuragarri dugu artxiboan
norbaitek kontsultatu nahi izan ez gero. Hori baita artxiboetan lan
egiten dugunon helburu nagusietako bat, jendeari arreta ematea.

Esan
beharrik ez dago, gure helburu nagusia dokumentazioa ahalik eta egoera
hoberenean gordetzea eta zaintzea dela. Dokumentazio hori ez da paper
hutsa, baliorik ez duen paper multzoa baizik eta gure ondarea da,
idatzizko ondare kulturala da eta babestu behar dugu. Zerbaitek ondare
izaera edukitzeko ez du monumentu izan behar, objektu txiki bat izan
daiteke edo hitz gutxiko testutxo bat. Beraz, ondo gorde behar da, gaur
egundo dokumentu berrien etorkizuna bermatuz eta dokumentazio zaharra
baldintza egokietan mantenduz.

Dokumentuen
kontserbaziorako, artxibo gelak baldintza berezi batzuk bete behar
ditu. Alde batetik, toki asko behar da, papera pilatuta eta airerik
gabe badago, kaltetua izan daiteke eta, hortaz bere espazioa behar du
estutasunik gabe. Beste alde batetik, tenperatura eta hezetasun maila
zehatzak mantendu behar dira, hauek desegokiak direnean dokumentazioa
arriskuan jartzen duten izurrite desberdinak gerta daitezkeelako,
onddoak, pipia, xomorroak… ager daitezke.

Gerta
daiteke baita ere, beste arrazoi batzuengatik dokumentuak kaltetuak
izatea. Villabonako Artxiboan badauzkagu egoera txarrean dauden hainbat
eredu. Hauetako bat izango da 1828 eta 1829 urteen artean Tolosako Pedro
Nolasco de Telleriak idatzitako obra proiektu bat eta eskuz egindako
planoak. Udaletxea Napoleondar gerren bitartean erre egin zuten eta
Udalak aipatutako arkitektoari eskatu zion eraikuntza berriaren
proiektua. Villabonako dokumentazio guztia udaletxean zegoen Artxiboan
zegoen, eta sutearen ondorioz ia guztia galdu egin zen, horregatik dugu
fondo historikoan hain sorta gutxi. Aipatutako obraren espedientea,
ordea, Artxiboan dugu eta kontsultagarri dago momentuz. Planoak
tolestuta gordeak izan ziren eta denbora pasa ahala tolesdurako tokitik
puskatu egin dira, gainera egoera okerrera doa hezetasunak ere kalte
egiten dielako. Egoera honek horrela jarraitzen badu kontsulta murriztu
egin beharko da edo guztiz debekatu. Arazoak baina, badu konponbide
erraz bat: planoen zaharberritzea. Dokumentuak aditu bati bidaltzen
zaizkio eta honek konpondu egiten ditu murrizpenak kenduz edo saihestuz.
Mota honetako lanak ohikoak izaten dira artxiboetan, izan ere, paperak
arrazoi desberdin askorengatik sufritu dezake. Arrazoi batzuk, ez daude
artxibozainen esku, baizik eta dokumentuen ezaugarriek eragindakoak izan
daitezke. Hau gertatzen zaie Villabonako artxiboko dokumentu
zaharrenetako biri. 1561 eta 1799 urteen bitarteko auziak eta epaiak
jasotzen dizuten bi liburu dira. Horietan Villabonako mugak, Amasa eta
Villabonaren arteko liskarrak, Piedadeko ermitaren jabetzaren inguruko
auzia eta hainbat zentsuren kitapenak jasotzen dira besteak beste. Garai
hartan ohikoa zen liburuetan marka batzuk egitea dokumentua benetakoa
zela jakiteko, kasu honetan, sigi-saga itxurako mozketak. Mozketa horiei
tinta ferrogalikoaren erabilera eransten badiogu, orrietan gertatu
diren kalteak oso haundiak izan dira, horregatik zaharberritzea
beharrezko bihurtu da.

Gorago
hitz egin dugu gure ondareaz, XIX. mendeko eta XVI. mendeko bi
dokumentu horiek gure ondare kulturalaren parte dira eta gure esku dago
horien kontserbazioa. Kasu honetan konponbide erraza dute gainera.
Horregatik, 2018 urte honetan horien zaharberritzea aurrera eramaten
saiatuko gara.

Gorago
hitz egin dugu gure ondareaz, eta kontutan hartu behar dugu XIX.
mendeko eta XVI. mendeko bi dokumentu horiek gure herriaren ondare
kulturalaren parte direla. Gure esku dago, beraz, horien kontserbazioa
bermatzea. Horregatik, 2018 urte honetan Udalak horien zaharberritzea
aurrera eramateko ekimena abiatuko du. Hau aurrerapauso garrantzitsu bat
da Villabonan, bertako ondare dokumentala oso eskasa bait da. Kontutan
hartu behar dugu herriko udaletxeak gorago aipatutako sutean artxiboa ia
osorik galdu zuela. Datu modura, erantsiko dugu artxiboan dauden 12.000
erreferentzia ingurutik 100 besterik ez direla XVIII mendea baino
lehenagoko dokumentuak (hauen artean akta liburuak). Beraz, gure
herriaren ondarea babesteko asmoen barruan dokumentuen zaharberritzea
eransteko bideari ekitea jakinarazteko berria da!

Amaia Mendizabal

1. irudia: Tolesduratik puskatuta dauden planoen eredua (sig. 1092-01). Argazkia M. Gatell.

2. irudia: Sigi-sagan mozketak dituen liburuetako baten eredua (sig. 117). Argazkia M. Gatell.