Abenduaren 3a Euskararen
Nazioarteko Eguna dugu; euskaldunontzat data berezia dugu, beraz. Hori
dela eta, oraingoan Oiartzungo udal aktek euskararen inguruan aditzera
ematen diguten datu bat plazaratu nahi dugu.

Jakina
da aurreko mendeetako dokumentazio historikoaren portzentaia nagusia
erdaraz idatzita dagoela; hagitz gutxi dira testu elebidunak edo euskara
hutsean sortutakoak. Egon badaude, baina erdararen ozeanoetan
uhartetxoak bailiran agertzen zaizkigu; edo hobe esanda, eta duela
hilabete gutxi batzuk plazaratutako oso ikerkuntza interesgarri baten
hitzak geure eginaz, “iceberg” bat bezala. Izan ere, eta errealitate
dokumental erdaldun horri azterketa kritiko bat eginez gero, euskarari
lotutako hainbat arrasto, ideia eta lorratz eskuratu daitezke. Dagoeneko
hamaika dira hori agerian utzi duten lanak, baina ez genuke aukera
galdu nahi azkeneko boladan argitaratu diren bi azpimarratzeko: alde
batetik, orain aipatu dugun eta XVI. mendeko Nafarroa hizpide hartuta,
aurten Peio J. Monteanok burutu duena; bestetik, eta XVII-XVIII.
mendeetako Euskal Herriko egoera aintzat hartuta, Juan Madariagak
egindakoa (1).

Testu
historikoen aprobetxamendua anitza da eta gure hizkuntzari lotutako
datu hauek zuzenean nahiz zeharka ikus ditzakegu, baita Oiartzunen ere.
Batetik, ageriko informazioa dugu, erran nahi baita euskal hitz, esaldi
edo testuak biltzen dituzten dokumentuak. Lehenengoetarako udal aktek
hamaika adibide eskaintzen dizkigute, eta beste artikulu batean
jorratzeko asmoa dugu. Aurrerapen bezala, euskararen presentzia esparru
ugaritan agertzen dela esan dezakegu: burdinola, errota edo zubiak
bezalako azpiegituren inguruko eraikuntza- edo konponketa-hitzarmenetan,
abeltzaintza edo nekazaritzari lotutako idatzietan, gizarte ohitura eta
usadioei dagokienetan eta abar. Halaber zeharkako datuak daude, eta
oraingoan hauei helduko diegu.

Udal
akordioetan agertzen zaizkigun informazioen artean, hainbat profesional
kontratatzeko asmoz egindako hitzarmenak ikus daitezke, eskola-maisuak
horien artean. Halako eskrituretan bi aldeek hainbat betebehar edo
baldintza ezartzen dizkiote elkarri, eta biek ala biek horiek
errespetatzeko hitza ematen dute. Oso informazio aberasgarriak dira eta
gainera, esparru horretan euskarak izan zuen, izan ez zuen edo izan
zezakeen presentziarekin lotutako datuak eskuratu ahal izan ditugu.
Horrek garrantzia du, gaia oso gutxitan aipatzen baita eta bere inguruan
daturik jasotzen bada, zeharkakoa da, edo ez oso sakona. Behin edo
behin, ordea, begira ematen duen informazioa azaleratzen da, eta esan
bezala, horri lotutako informazio bat hizpide hartuko dugu; sakontasun
handiagoa merezi beharko lukeen datua eta gaia jorratu duten
ikertzaileei baliogarria izango zaiena.

Aktetan
topatu ditugun eskola-maisuei buruzko lehenengo aipamenak 1672koak
dira. Orduan Matias Fagoaga besamotza eta Karlos Irisarri jardun
horretan aritzeko adostu zen. Beraien egitekoak honakoak ziren: “ambos
los otorgantes de maestre escuela de niños y niñas del dicho Balle,
enseñándoles a leer, escriuir, contar, ajudar a missa y la dotrina
cristiana”. Urte gutxiren buruan Irisarri zendu zen eta Fagoagak lan
hori burutzen jarraitu zuen, eragozpen fisikoak eragozpen; ez hori
bakarrik, lana ondo antzean egiten zuela ematen du, 1677ko abenduan bere
kontratua beste 6 urtez luzatu baitzen. Orduan jasotzen zen moduan,
bere jardunean bete beharreko helburuak honakoak izango zituen:

“enseñándoles
y documentándoles a leer, escriuir, contar, ayudar a misa y la dotrina
christiana y otras oraziones y virtuosas en nombre y gloria de Dios,
nuestro Señor, y vien d’ellos y enseñándoles ansí vien la urbanidad,
cortesía y modo con que se an de portar sin que por y negligencia [sic]
del dicho Mathías de Fagoaga pierdan los niños el natural que trajeren”.

Ikus
daitekeenez, hizkuntzaren inguruan ez da inolako aipamenik egiten.
Horretarako XVIII. mende hasiera arte itxaron beharko dugu, 1702ko
ekainera arte hain zuzen ere. Andres Albirenarekin garai hartan
hitzarutako kontratuan, maisuak, zetozen bi urteetan honakoa egin
beharko zuen: “los tendrá en la escuela a los muchachos, hixos de
vezinos y moradores del dicho valle enseñándoles la Doctrina Cristiana,
leer, escriuir, contar y castellano”. Esan bezala, hau da hizkuntzaren
irakaskuntzari buruz Bailarako udal-aktetan topatu dugun lehen datua.
Ziurrenik aipamenak azkeneko urteetan umeei gaztelaniaz irakasteko
helburuak oso zorrotz betetzen ez zirela aditzera eman nahi du. Lanean
ardura gehiegi ez jartzearen inguruko salaketak ez dira ezohikoak.
Errenterian, adibidez, halako egoera mende t’erdi luze bat lehenago
dugu, 1547an hain zuzen ere. Beraz, gurean gaztelania aipatzearen
zergatia, hizkuntza hau fundamentuz ez irakastearen ondorioa izatea.

Gure
lerro hauen helburuari begira, ordea, 1704ko abenduaren 6an Oiartzungo
udalbatzak Frantzisko Juanaberria Urnietako eskola-maisuarekin
adostutako hitzarmena da benetan interesatzen zaiguna.

Ikusi
dugunez, maisuaren betebeharrak hainbat esparrutara hedatzen ziren, ez
soilik idazten, irakutzen eta zenbatzen jakitera; hezibide eta portaera
onak sustatzeko kontuak ere bazeuden. Besteak beste, pertsona nagusiak
pasatzerakoan kapela kentzea, birao egiten zutenei zigorrak jartzea eta,
hezkuntza zorrotz eta gogor baten isla moduan, eskolan ondo edo ondo
baino hobeto zihoazenei laudoriorik ez egitea; aitzitik, noizean behin
zigortzea ondo letorkioke, nahiz eta errurik ez izan (A-1-12-1, 324 au.
folioa).

Oraingoan
baina, beste neurri bat da atentzioa ematen duena, euskararen
ingurukoa. Hartutako xedapen gogorrak ikusita, bi urte lehenago
Albirenarekin sinatutako baldintzek islatzen zutenaren ildotik ulertu
behar direla ematen du; alegia, gaztelania ondo irakasteko asmoekin.

Hasiera
batean, Juanaberriaren baldintzetan euskararen aldeko ekimenen arrastoa
dugu, dotrina euskaraz ematea adosten baita: “y podrá mandar a un
muchacho que sepa bien, diga las oraciones, a la mañana en bascuenze y a
la tarde en romance”. Pixkat beherago ordea, aldeko jarrera hau
jazarpen gordin bihurtzen da. Maisuaren egitekoen artean, umeei, eskolan
ez ezik, kalean euskaraz hitz egitearen debekua gogoraraztea eta hori
bideratzea dago:

“El
berano, desde marzo asta los húltimos de septiembre, yrá el maestro a
la escuela a las siete de la mañana y podrá salir como arriua está
dicho. Y a la hora de salir les dará orden para que ninguno able
bascuenze, y que los acusadores tengan también particular cuydado para
auisar al maestro quiénes hablan”.

Bai
azken puntu hau zein dotrina euskaraz ematearena Juanaberriak
sinatutako irizpide edo araudian agertzen dira; hau da, profesionalak
udalbatzari aurkezten zion plangintzaren baitan zegoen kontua zen.
Ondorioz, herriko gobernuaren esku zegoen horiek onartu ala ez.
Agidanez, Oiartzungo agintariek begi onez ikusi zituen, behin-betiko
adostutako neurrietan honakoa jarri baitzuten:

“2.
Yten, que les aya de enseñar a los muchachachos [sic] que asistieren a
él a leer, escriuir, contar y dotrina christiana, yntroitos y romanze,
dándoles para ello los acusadores y palillos que combengan para mayor
cuydado y vijilancia, de manera que los dichos muchachos dentro de la
escuela y fuera de ella, en las plazas y calles, no ayan de hablar
vascuenze sino castellano vnos con otros, poniéndoles para ello penas,
acusadores y palillo”.

Ikusten
denez, ordurako salatari eta zigorren dinamika martxan zegoen.
Bailararen kasuan ez zen denok buruan dugun eraztuna, zotz edo
“makiltxoa” baizik. Baina tresna edozein delarik ere, Oiartzungo kasuak
beste gauza bat agerian uzten du: zigortu eta debekatu beharreko
esparruen artean euskararen erabilera zegoela, eta jazarpen honen
inguruko ekimenek izaera goiztiarra izan zutelarena.

Jakina
da euskararen inguruko neurriak XVI. mende erdialdetik eman zirela.
Batzar Nagusietan prokuradore izateko gaztelania, irakurtzen eta idazten
jakin behar zen. Izatez, ez dugu euskararen aurkako jarrera bat bezala
ikusi behar, elitizazioa eta gobernuaren partaidetza ixteko asmoz
egindako saiakera moduan baizik. Izan ere, ia bere osotasunean euskaldun
elebakar eta alfabetatugabea zen lurralde batean gobernu itxi bat
lortzeko eta gobernu-erakundeetan jarduteko zer hobe eta halako
baldintzak ezartzea: irakurtzen eta idazten jakitea, eta gainera hori
gaztelaniaz egitea.

Neurri
hauek maila probintzialetik hiri eta herri mailetan pixkanaka ezarri
zen, baina halako xedapenak teorikoak ziren, leku askotan ez baitziren
bete. Denbora igaro ahala, ordea, gaztelaniari geroz eta garrantzia
handiagoa ematen hasi zitzaion, maisuei eskolak hizkunta horietan
ematera agindu zitzaielarik. Modu honetan, XVIII. mende erdialdean ez
ziren gutxi euskararen galeran maisuak eta eskolak faktore nagussi
moduan jartzen zituztenak.

Halako
erabakien atzetik Borbondarren politika zentralistek lotura estua izan
dute, eta gaur egun indarrean dauden tesiek horietan oinarritu dira.
Bailararen adibideak, berriz, agerian uzten du ideia horrek ausnarketa
sakonago bat merezi beharko lukeela; halakoak zein testuingurutan eta
zein helbururekin egiten ziren ulertzea ezinbestekoa da. Ez dugu ahaztu
behar 1704rako Felipe V.-ak Espainiako koroa eskuratua bazuen ere, gerra
garaia zela, Ondorengotza Gerraren garaia, hain zuzen ere. Eta
testuinguru horretan hezkuntza eta jazarpen politikak abiaraztea zaila
zen, edo ez zuten lehentasunik.

Ondorioz,
Oiartzunen ikusten duguna, XVII. mende amaieran indarrean zer nolako
ideia, proposamen eta ekimen zeuden azterttzera eraman behar
gaaituelakoan gaude, eta bereziki, zer helbururekin egiten ziren. Eta
jakina, halakoek denboran zehar jarraipen bat izan zuten ala ez; debeku
soil batetik jazarpenerako bidea egin zuten. Izan ere, gaur egun minez
ikusten ditugun neurriak euskaldunek beraiek (edo, hobe esanda, udalek)
sustatu zituzten, hein batean bada ere. Zaila gerta dakiguke halakorik
onartzea edo ulertzea, baina duela denbora asko ez dela hamaika
herritako agintariek bertako umeei gaztelaniaz egoki edo ahalik eta
ondoen irakasetaren beharra oso buruan zuten. Ez ziren gutxi maisu eta
maistrei kezka hori helarazten zizkietenak, bereziki gazteak
soldaduskara joan eta gaztelaniaz ongi (edo bat ere ez) ez jakitearen
ondorioz pairatzen zituzten iseka eta krudelkeriak direla eta.

Azken
finean gure iragana ez da beti loriatsua, bukolikoa eta bikaina izan;
argilunez betetako unibertsoa dugu. Eta hori da Historiaren lana:
halakoak ezagutaraztea eta jendeari ulertaraztea; ulertzeak ez baitakar
ikusten dugunarekiko adostasun bat. Gauzak dagozkien testuinguruan
jartzea ezinbestekoa da, iragan mendeetan ez baitzen guk horren
perfektutzat dugun eskema mentala jarraitzen. Hori bai, horretarako
fundamentuzko lan bat burutu behar da; ustez desmitifikazio objetibo bat
bilatzen duten baina benetan partzialtasunez beteriko mamia duten
sasiekimenetan erori gabe.

Iago Irixoa

(1)
MONTEANO SORBET, P. J.: El iceberg navarro. Euskera y castellano en la
Navarra del siglo XVI. Iruñea: Pamiela, 2017 eta MADARIAGA ORBEA, J.:
Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII. Bilbo:
Euskaltzaindia, 2014. Eskola kontuetarako, lehenengoaren 105 orr. eta
hh., eta bigarrenaren 239 orr. eta hh.