Aurreko artikuluan euskara
eta hezkuntzari lekua egin bagenien, oraingoan gure hizkuntzarekin
zerikusia duen beste gai bati helduko diogu. Lehenago ordea, akten
hustuketa proiektuaren inguruko ohar batzuei leku egitea interesgarria
dela deritzogu.

Jakina
denez, hilabete hauetan plazaratzen joan garen (eta datozenetan
argitaratuko ditugun) artikuluek Oiartzungo udalak bertako aktak
hustutzeko lanetan dute oinarria. Plazaratutako estreineko idatzian
hustuketa ekimen horren inguruan zer edo zer esan genuen. Ez gara berriz
horretan sartuko, baina bidezkoa deritzogu Bailararen kasuan hustuketa
ekimen horrek duen berritasun edo originaltasuna azpimarratzea,
proiektua burutzeko aukeratutako hizkuntzarekin zerikusia duena. Aipatu
genuen bezala, beste hainbat herritan ere euskara hutsean (edo euskaraz
eta gaztelaniaz) burutzeko hautua egin zen. Gehienetan, ordea, gure
hizkuntzan egindako lan horiek aro edo garai berrietan jarri dute
begirada, erran nahi baita XX. mendean edo, asko jota, XIX. mendetik
abiatutako denboretan. Eta hemen datza Oiartzungo udalak bere gain
hartutako erronkaren gakoa, Antzin Erregimena izan baita lanaren
abiapuntua. Mende haietan erabiltzen zen hiztegia arras ezberdina zen,
hamaika kontzeptu galdu edo eraldatu egin zaizkigu, ez daude euskal
hiztegietan jasoak (edo ez dirudi halakorik) eta dokumentazioa
gaztelania hutsean dugunean, euskarazko baliokidea topatzea ez da batere
erraza.

Beste
behin ere azpimarratu behar dugu gaur egun euskarazko hiztegi
historikorik gabe darraigula. Hamaika disziplina zientifikotan halako
tresnak sortzen joan dira, baina Historian, aldiz, ez. Horrek herri
honen gabezia eta mixeria handi bat agerian uzten du; gure iragana
euskaraz eta zientifikotasunak ematen duen sakontasunez aztertzea,
hagitz zaila edo ezinezkoa dela ematen baitu. Esan gabe doa guztion
errua den mixeria bat dela; lerro hauen egilea ez da gutxiago, eta bere
burua errudunen lehenengo eserlekuan jartzen du.

Hiztegi
gabezia hori dela eta, eta proiektuak proiektu eta lanak lan, akten
hustuketa lanak bideratzerako garaian gaztelaniatik euskarara itzultzeko
hamaika kontzeptuk berebiziko zalantzak eta mugak planteatu dizkigute.
Horrek, guztiz zuzenak ez diren erabakiak eta behin-behineko adostatunak
hartzera eraman gaitu. Egoerak anitz denboran bere horretan jarraituko
duelakoan gaude, denon artean fundamentuzko akordioak hartu arte; erran
nahi baita historialari, hizkuntzalari, filologo, arkitekto edo
injeniarien artean, baina baita baserritar, basozain, nekazari, mariñel,
artzain edo unaiak aintzat hartuta, horiek guztiak baitira hamaika
terminoren biziraupenean lan eskerga egin dutenak, beraien eguneroko
lanbideei esker.

Zalantzarik
gabe, hiztegia osatzerako garaian mugarik nabarmenena dokumentazioak
berak ematen digu, garaian sortutako eta guregana iritsitako idatzien
%99-a erdara hutsean baitago. Jakina da Euskal Herrian historikoki eta
administratiboki euskarak izan duen isla eskasa. Modu honetan,
erakundeek sortutako dokumentuen gehiengoa populazioaren gehiengoak
erabiltzen ez zuen hizkuntza batean ageri zaigu (gaztelania, frantsesa,
latina, nafar-erromantzea, gaskoiera…), salbuespen batzuk badaude ere
(1). Egoera hau, ordea, ez da bizi dugun hiztegi tekniko baten
gabeziaren errudun bakarra, faktore gehiago daude. Tartean,
profesionalek iturriak behar den moduan ez profitatzea. Horrek muga,
interpretazio eta ondorio zalantzagarriak ekarri ditu. Izan ere,
Historia alde batera utzita, euskararekin lan egiten edo euskara beraien
ikerkuntza esparru duten beste disziplinetako profesionalek
dokumentazioa irakurtzeko zailtasunak dituztela (edo esparru horretan
alfabetatugabeak dira). Halaber, beste batzuetan, izan ditzakegun
tresnei muzin egin diete edo ez dituzte aintzat hartu (2).

Hala
ere, gure hizkuntzak egoera dokumental diglosiko nabarmena bizi izan
bazuen ere, egunerokotasunean erabiltzen zen tresna izaki, ia edozein
zirrikitutik igarotzeko aukera izan zuen. Hori dela eta, dokumentazioan
hainbat aztarna utzi ditu; euskaldun ia elebakarra zen gizarte baten
baitan, ezin bestela izan.

Akta
liburuei dagokienez, adibideak hasieran uste duguna baino gehiago dira.
Gainera, kronologian aurrera egin ahala, hitz gehiago topatzeko aukerak
handiagoak dira. Hein handi batean, arrazoia udal akta liburuen egitura
eta eduki bereziei zor diegu, bileren erregistroaz gain memorial edo
txostenak, hitzarmenak, iritzi-idatziak, azterketa edo ikuskatzeen
nondik-norakoak eta abar gordetzen baitituzte.

Alde
batetik, udalbatzaren hainbat erabaki eta mandatu elizan eta jendearen
aurrean jakinarazterako garaian, euskaraz egiten zirela badakigu,
dokumentazioak berak hori adierazten digulako. Horren zantzuak lehenengo
momentutik ditugu, akta liburu bezala identifikatuta dagoen lehenengo
sortan halakoak aditzera ematen baitira. 1658ko urtarrilaren 6ko bileran
hartutako erabaki eta mandatuak, adibidez, elizan eta euskaraz argitara
eman zitezela adostu zen eta hala egin zen: “en alta e inteligible voz,
en lengua bascongada” (A-1-1-1, 4 au.). Ia 50 urteren ondoren, 1705eko
urtarrilaren 1ean, gauzek beren horretan zirauten: “al tiempo del
apertorio [sic] de la missa popula de oy, en lengua bulgar bascuenze
publicó y dio a entender lo contenido en las ojas antezedentes al pueblo
de este Valle” (A-1-12-2, 5 au-at.). Halaber, udalbatzaren batzarrak
euskaraz egiten zirelaren zantzuak eta datu zehatzak daude baina
zoritxarrez, halako jakinarazpenen erregistrorik ez zaigu iritsi eta
ezin dugu jakin, zehatz-mehatz, zer-nolako euskara erabiltzen zen.

“En
el valle de Oyarçun, seis de henero de mill y seisçientos y çinquenta y
ocho años, don Sebastián de Arpide, vicario, estando la gente oyendo la
missa popular, al tiempo de ofertorio, en alta e inteligible voz, en
lengua bascongada, dio a entender los capítulos del decreto de suso y en
fee de ello firmé. Juan de Magierena de Zubieta”.

Halakoez
gain, dokumentazioan bertan hamaika euskal hitz eta kontzeptu ikusteko
parada dugu; batzuk ezagunak dira, oso ohikoak, gaur egunean ere
barra-barra darabilzkigunak edo nolabaiteko erabilera dutenak. Hauetako
asko abeltzaintza edo nekazaritzarekin zerikusia dute: ainu (“espliego
silbestre, alias añoa”), ainizkar (“yerba que llaman ‘añazcarra’”),
ametz (“…robres carauallos que llaman en basquençe amezas…”), arbazta
(“necessita algunos troncos de castaños y arbastas…”), arpiko, arraska,
borra, enbor, fago/pago, heskai (“zerrar de nueuo de escayas”), kartola,
larre-ote (“larotea”), ote-motz (“otamocha”), mazo, sega edo txerto
bezalakoak. Beste batzuk, aldiz, gizartearen ohitura, usadio eta beste
jardun batzuekin lotuak ageri zaizkigu. Honela, mozorro (“los mozorros o
mascarados de San Juan y San Pedro”), segizio (“…se escuse el salir los
hombres de cimiterio al modo de seguicio…”), edo Oiartzunen tradizio
handia izan duen tobera musika tresna.

(“…nesecito
[sic] asta quarenta rastadas de añoa y árguma llamada otamocha que se
alla en el término llamado Ozalecu…” (A-1-12-1, 297 au. folioa; 1704
urtea)

Ezegunak
eta ohikoak diren hitz horien aldetik, aurreko paragrafoan aipatu dugun
“txerto” hitzak artikuluaren hasieran aipatu ditugunei heltzeko balio
digu. Izan ere, hitz horrek, dokumentazioan zuzenean eta inolako
bitartekaririk gabe murgiltzeak dakartzan aurkikuntzen adibide argia da.
Orotariko Euskal Hiztegira hurbiltzen bagara, “txertatu” aditza
Iparraldean tradizio handiko hitza dela aipatzen du, XVII. mende
hasieratik dokumentatu daitekeelarik. Hegoaldean, berriz, egile
gipuzkoarrek XIX. mende erdialdetik aurrera erabiltzen dutela dio. Gure
aldetik, aipamenik zaharrenak 1700 urtetik datozela ematen du, alegia,
uste baino mende t’erdi lehenagotik (¡?). Honela, urte hartako maiatzean
Frantzisko Erretegik gaztainondoetan egin beharreko txertatzeei buruzko
memoria edo txostena aurkezten du: “Memoria jurado que yo, Francisco de
Retegui, tengo en chertar los castaños con diferentes sujetos”
(A-1-10-2, 101 au.).

Agirien
aukerak, ordea, ez dira hor gelditzen. Izan ere, hitz ezagunez gain,
topa daitezkeen beste ele batzuk ezezagunagoak dira eta gaur egunera
iritsi zaizkigun idatziengatik ez balitz, zeharo galduta leudeke (3).
Hauek dira interes handiena piztu dezaketenak; ez bakarrik alboratutako
hitzak azaleratu daitezkeelako, beste egoera bat islatzen dutelako
baizik: euskararen aberastasuna eta dinamismoa, teknologia, industria
eta bestelako esparruetan garatutako hiztegia agerian utziz.

Burdinolen
mundua da, zalantzarik gabe, diogunaren lekukorik bikainena: bai
euskararen erabilera agerian uzten duelako, baita hamaika kontzeptu
zeharo arrotz egiten zaizkigulako. Oiartzungo Olaberria burdinolarekin
zerikusia duten agiriak dira hiztegi hau ageri-agerian geratzen dutenak.
1694an egin zen inbentarioa adibide ezinhobea da (A-1-8-2, 79 au.-81
au. folioak). Bertan euskarazko kontzeptuak etengabe ageri zaizkigu:
agerrietako-kakoa, agoagorrika, aldabarra, boga, burniperekia,
eskanbela, gorba, makoa, suar(e)a, tormentatokia, traba, zamargorrika,
zigilua… Honako testua adibide azpimarragarria da:

“…hazer
entrega de las herramientas de la dicha herreria a Miguel de
Ynchaurrandieta… y en cunplimiento, justas sus concienzias, declararon
lo seguiente:

Primeramente
(…) vnas gorricas suficientes; vna palanca de aboapalanca; dos
palanquetas de fundidor; otra palanqueta para limpiar la tobera; vnas
gorricas para apanar agoas; otras gorricas que llaman agoacorrias; otras
gorricas para partir las agoas y su talladera; vna (…) tres arpones; vn
mazo mayor; otro mazo biejo que está en el fogón; dos bogas de fierro
que están en el fogón; una cruz de pessar fierro con sus tablas y
cadenas que no están de prouecho; vn quintal de pesar fierro; otra pessa
de dos arrobas; vn perequi de fierro; vn gancho de fierro; la cadena
llamada aguerrietacocacoa; tres gorricas con su talladera, mayores que
de la de arriba; vn junque; vn perequi de fierro; vna suara; vnas
mojorretas.

Y
para las cosas que rezeuió el dicho Ygnacio de Olaizola, faltan en esta
entrega y deue entregar al valle dicho Ygnacio: vna pala de fierro; vn
burniperequi de fundidor para la fragoa; vnas samargorricas; dos
aldabarradas de fierro; vn martillo para enderezar la planchuela; tres
martillos del prestador para la mena.

Y
además de ello ha entregado dos escanbelas, dos argollas y dichas
escanbelas, dos macoas, todas de fierro; quatro cepos de dicha
barquinera con sus cauillas de fierro; unas gorbas de apañar las piezas.
// r.º Y el miembro llamado zigilua se ha de hazer nuevo a costa del
dicho Ygnacio de Olaizola, quien hademás [sic] de las cossas referidas
deue entregar un gancho de fierro que falta de las que rezeuió (…).

Y
los dichos Miguel de Aldaco y Miguel de (Aldaco) Ysasti como tales
carpinteros, so cargo del dicho juramento, declararon hauer reconozido
(…) las anteparas de dicha herrería (…)

Yten,
por quanto en la parte llamada tormentatoquia, digo barquinera, vn
fierro llamado traua, le condenan al dicho Ignacio por su balor (…)

Yten declaran que las estoldas están limpias y en buen estado con sus ballados.

Yten
la galdurra de la pressa falta y conbiene que se aga con toda breuedad a
costa del Valle porque está en gran peligro la pressa”.

Urte
ezberdinetan han egindako konponketa lanetan ere (besteak beste
A-1-10-2, 41 au.-46 at.; A-1-11-1, 131 au.; A-1-11-2, 144 au.-145 au.
folioetan), hainbat hitz daude: bioholadura (“violadura”), gezurraska,
gailur (“galdur”), uztarri, uzkurriko (“uzguerrico”), alasea, errezuma,
burukotegi, zinguna, azpizungile edo azpizunbilkoak ditugu. Goizueta eta
Oiartzunek Urraideko zubian konponketak egiteko 1701an adostutako
hitzarmenean, aldiz, zumizamarrak, zapatak, karelak, uztarriak eta,
berriz ere, “zinguñak” (A-1-11-1, 162 au.-164 au.). Azken hitz hau,
adibidez, “zinkuna” aldaera jasota, berriki burdinolen inguruko
hiztegitxoa plazaratu duen Iñaki Azkuneri esanahi ezezagunekoa zaio (4).

Bestalde,
euskara eta toponimia uztartzen dituen datuak ere topatu ditugu;
erdarazko dokumentazioan agertzen diren herri edo herrialdeen euskal
formak, hain zuzen ere. Honela, Donostiako udal-diruzain Sebastian
Larreandiak Oiartzungo udalbatzari 1696ko maiatzaren 27an idatzi
zionean, Mutrikuko Batzar Nagusietako banaketa-sutenaren inguruko
kontuak zirela eta, “de lo repartido en la de Mutricu” adierazten zuen
(A-1-9-1, 123 au.-at. folk.). Bestalde, 1697ko urtarrilean egin ziren
Migel Agirrekoa agotearen aurkako kanporatze-autoetan, Agirrek honela
deskribatzen zuen bere burua: “dijo que es vezino y natural del lugar de
Arbona, en la Prouinçia de Lapurdi, Reyno de Francia, de edad de veinte
y dos años (…) y su oficio es de jular [sic]” (A-1-9-2, 48 at) (5).

Argi
dago, beraz, orain arte egindako lanez gaindi, euskararen ezagutzan
sakontzeko udal aktak (eta bestelako dokumentazio historikoa)
etorkizunean jorratzeko zain dugun sail edo alorra direla, sastraka eta
sasi artean ezkutaturik ditugun fruituak noiz bilduko zain dagoena.

Iago Irixoa

(1)
Errealitate arras desberdinak zirela ikusteko, berriki Peio Monteanok
argitaratutako liburuan agertutakoak irakurri besterik ez dugu. Bere
kasuan, Nafarroa Behereko XVI. mendeko eta XVII. mende erdialdera arteko
dokumentazio administratiboa, pribatu eta notariala gaztelaniaz zegoela
jakitea. Ikus MONTEANO SORBET, P. J.: El iceberg navarro. Euskera y
castellano en la Navarra del siglo XVI. Iruñea: Pamiela, 2017, 142 orr.
eta hh.

(2)
Horren inguruko hainbat ausnakerta, honako artikuluan: IRIXOA CORTÉS,
I.; eta PRIETO GIL DE SAN VICENTE, M.; “Abelbidetik Zaborrera: Erdi Aro
eta Aro Berriko euskararen ikerkuntzari buruzko hainbat ohar eta hitz
zerrenda bat”. In: Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Boletina, LXVII
(2015), 129-172 orr.

(3)
Ikus ibidem eta laster plazaratzea espero dugun IRIXOA CORTÉS, I.; eta
PRIETO GIL DE SAN VICENTE, M.; “Agarriatik Zuzijakira: Iragan mendeetako
euskal hitzen bilaketarako hainbat ardatz eta adibide”. Azken honetan
Oiartzungo adibide batzuk jaso ditugu.

(4)
AZKUNE, I.: “Zestoako burdinoletako euskal terminologia (1519-1544)”.
In: Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Boletina, LXVII (2015), 217-231
orr.

(5)
“Lapurdi” aldaera, XV. mende amaierako Gaztelako administrazioak
sortutako dokumentazioan ere topatu dezakegu. Ikus AGS. RGS, 1488-III,
198 folioa.