Dagoeneko
blog honetan plazaratu diren artikuluek artxiboetako funtsetan hamaika
gauza daudela frogatu dute; bai espero daitezkeenak, baita aurreikusten
ez direnak ere. Egoera berezi honek modu askotan aurkezten den
informazioa topatzea dakar, logika duena edo logikarik gabekoa; azken
finean, ohikoagoak direnez gain, antzinako paperen artean gauza bitxiak
eta atentzioa ematen duten batzuk topatzen dira. Xelebretasunaren
munduan mamitsuenetarikoak, zalantzarik gabe, idazkera frogak dira; hau
da, notario edo eskribauen ikasleek edo apopiloek beren etorkizuneko
lanean trebatzeko idazten zituzten zirriborroak.

Halakoek
anitz gauza islatzen dituzte; deigarriena, adibidez, non idazten ziren
ikustea da. Izan ere, idazkera froga hauek edozein lekutan egin
zitezkeen, baita balio juridiko-administratiboa zuten dokumentuetan ere.
Notario-eskriturak horren lekuko bikaina dira, adibideak ugariak
direlarik; halako idatziak gordetzen dituzten sortetan, orduko zein
beranduagoko idazkera frogak topa daitezke. Baina ez dira hor bakarrik
ageri: Asteasuko 1558-1559 urte bitarteko kontu liburuek ere, adibide
asko aurkezten dituzte.

Deigarria
gerta dakiguke dokumentazio originala zirriborroak egiteko
aprobetxatzea. Hori egiteko arrazoiak ugariak izan daitezke. Batzuk
ematearren, bi aipatu ditzakegu. Batetik, irakurketa gaitasun eza; hau
da, mutiko horietako askok, eta beraien maisuek, ez zekiten aurreko
mendeetako edo hamarkada luze batzuk lehenago sortutako dokumentaziorik
irakurtzen; gaur egungo “orri zikinen” funtzioa betetzen zutela esan
genezake.

Bestetik,
dokumentuari berari garrantzia gutxi ematea. Aurreko urte, hamarkada
edo mendetan idatziak izaki, iraganari lotuak hartzen ziren eta modu
honetan, sortu eta urte gutxiren buruan beraien balizko balioa pasata
zegoela uste zen. Udal-kontuei dagokienez, behin kontuen ikuskatzea egin
eta azaltzen ziren zenbatekoei adostasuna emanda, “benetako” balioa
galtzen zutela ematen du. Gorde, gorde egiten ziren, baina iraganeko
kontutzat hartzen ziren eta honela, kontserbatzeko edo (ber)erabiltzeko
irizpideak gaur egun izan ditzakegunen oso bestelakoak ziren.

Aipatzen
ditugun zirriborro horietan modu askotakoak aurkitu daitezke. Badaude
ariketa matematikoak islatzen dituzten frogak; hauetan bitxienetako bat
beste batean jaso genuen euskarazko zenbakiekin harremana du. Izan ere,
halako idazkera froga moduan euskarazko testuak edo esaldi gutxi batzuk
topatu izan dira, Asteasu beraren kasuak edo Gipuzkoako Protokoloen
Artxibo Historikoarenak ondo adierazten duten bezala(1).

Asteasuko
udal kontuetan ikus ditzakegun zirriborro horiek beste hainbaten
ezaugarriak dituzte. Froga horietan ohikoenak hizki solteak dira,
bokaleak edo kontsonanteak, silabak, baina hitz osoak ere egon daitezke,
edo pertsonen izenak. Honela, aipatutako kontu-liburuetan “Domingo de
Camio”, “Don Antonio de Çauala. Don Miguel de Aguirre”, edota “Don Pedro
de Ayalde, beneficiado de la tierra” bezalakoak ikus ditzakegu.

Beste
batzuetan notario-dokumentu baten hasierako esaldi edo hitzak jaso
ditzakete, hala nola: “Joanes de Lizarraga, vezino de la tierra de
Asteassu, a diez días del mes de setiembre de mill e quinientos y
cinquenta”, “La merced que V. Merced hizo a mi hermano”, “memoria de los
maravedís (?)”,“De la memoria de mí, Marticho”, eta abar. (Ikusi 1.go irudia)

Askotan,
gehienetan, froga hauek ez dute zentzurik edo esanahi argirik; azken
finean, zirriborroak edo trebatzeko ariketak baitira, besterik gabe.
Baina hainbatetan, eguneroko bizitzaren printzak eskeintzen dizkigute,
gerora gutun edo beste dokumentuen zati izango ziren zatiak hain zuzen
ere:

“La merced
que V. Merced hizo a mi hermano la hestimo en ssumo grado por (… ) Vesso
a V. M. las manos ynfinitas vezes. Escríueme que pague a V. M. (…)
treynta mill reales. Escríueme que pague a V. M. treynta e nueue mill
reales. Escríueme que pague a V. M. treynta”. (Ikusi 2.garren irudia).

Edota:

“Sepan
quantos esta carta de testamento y postrímera voluntad. Ayer a la
mañana escriuí a V. M. largo con el hordinario. Después acá, lo que se
ofresce es que Antonio de Armora, Ascenio [sic] de Armora, a uenido a
ssu casa con entera salud y larga vida”. (Ikusi 3.garren irudia).

Are
interesgarriakoak dira filosofia erlijiosoaz bustitako testu luze zein
motzak, garaiko pentsamolde, heziketa eta hezkuntzaren lekuko direnak.
Batzuetan otoitz liturgiaren esaldi motz batzuen amaigabeko zatiak dira,
irakurriz gero mantra baten modukoak liratekeenak:

“María
Santíssima, conceuida sin pecado oreginal, amén. María Santíssima,
conceuid [sic] sin pecado oreginal, amén. María Santíssima, conceuida
sin pecado oreginal, amén. María Santissi”. (Ikusi 4.garren irudia).

Baina bertzeetan idatziek mami gehiago dute:

“Todo
fiel christiano es muy obligado a tener deuoción de todo coraçón de la
Santa Cruz de Christo, nuestra luz, pues en ello quisso María por nos,
redemir de la cautiuidad de nuestro pecado y del enemigo malo. Y por
tanto, te as de acostumbrar a signar y santigoar aciendo tres cruzes: la
primera en la frente, la segunda en la boca, la tercera en los pechos.
Ablando con Dios, nuestro Señor, mostrad cómo en el nombre del Padre y
del Hijo y del Espíritu Sancto, amén, por qué os signastes en la frente
porque nos libre Dios de los malos pensamientos. La segunda en la boca,
porque nos…

Todo fiel cristiano es muy obligado a tener debozión de todo…”. (Ikusi 5.garren irudia).

Funtsean,
balio juridikorik gabeko idatziak dira, esanahi argirik gabeko testuak,
besterik ez; baina batzuetan, zirriborro horietatik tanta batzuk
izatetik, zuku eder bat ateratzera iritsi gaitezke; garaiko gizartera
hurbiltzen uzten diguna.

Iago Irixoa

(1) Asteasurako, http://www.ereiten.eus/blog_view.php?uuid=24&cat=Asteasu;
AZPIAZU ELORZA, J. A.: “Palabras y textos vascos antiguos”. In:
Cuadernos de Sección. Hizkuntza eta Literatura, 7 (1988), 7-14, bereziki
12. orr. (http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/literatura/07/07007014.pdf);
eta batez ere, IRIGOYEN, A.: “Dos textos arcaicos del siglo XVI”. In:
IRIGOYEN, A.: De re philologica linguae vasconicae II. Bilbo: Deustuko
Unibertitsatea, 1987, 231-235 orr. Azken testu hauen irudiak artikuluan
bertan eta Gipuzkoako Foru Aldundiko artxiboen web-ean ere ikus
daiteke: http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DKAVisorArchivoJSWEB/estatico/index.html?consulta=GPAH&fich=GPAH70097_A_000100v.jpg&numImages=2&sec=null.