El
constitucional o sea, crónica ciéntifica, literaria y
política egunkariaren harpidedunek kronika hau irakurri zuten
1820ko uztailaren 31n: “Tolosa El dia 17 del mes próximo pasado
entre doce y una de la noche se introdugeron ladrones en la casa
mayorazgo de don Hipólito Luis Ozaeta y Berroeta, conjunta persona
de doña María Nicólasa de Loncada [Lekanda], los
cuales viven en la Plaza nueva de dicha villa. Ocurrió
que estando dentro aquellos, pasaron á la alcoba de doña María
Nicolasa, en la que se hallaba durmiendo. Fue
degollada, dejándola atrozmente la cabeza en un hilo, aumentándose
al horroroso atentado, haberla cosido á puñaladas y en una de sus
heridas del costado la dejaron el cuchillo dentro…”

Ankerkeria begi bistakoa da. Hildakoak 68 urte beteak zituen, lotan
omen zegoen, defentsa gutxi egingo zuen. Sastakadetako bat
hezurretaraino iritsi eta bertan iltzatua geratu zen aiztoa. Dela hil
eta gero lepoa moztu zioten, dela hil eta gero sastakadaz josi
zuten… Hura hiltzeko aukeratu zuten modua amorrua eta gorrotoa
adierazten ditu.

Egunkarian Ozaeta-Berroeta – Lekanda senar-emazteen etxean sartu
zirenak lapurrak zirela adierazten da. Alabaina, eraso mota honek ez
du bat egiten hala XVIII. mendean zehar nola XIX. mendearen hasierako
lapurren jokabidearekin. Alderantzizko jokamoldea da: odoltsua eta
hiri gunean. Lapurreta gauzatzeko ez zen batere beharrezkoa haren
logelan sartu eta etxeko andrea modu horretan akatzea. Gainera, argi
eta garbi zehazten da Lekanda lotan zegoela; beraz, ez zituen
lapurrak geldiarazten saiatu ere egin. Hauek gelan propio sartu
ziren, hura hiltzeko asmoz.

Zeintzuk ziren ba “hauek”? Zein sartu zen Tolosako plaza berriko
etxe horretan gaueko ordu txikitan? Eta nola?

El Constitucional-aren korrespontsalak hamabost egunen buruan ustezko
hiltzaileak atxilotu zituztela argitzen du. Dozena bat lagun. Izan
ere, utzitako arrastoak oso adierazgarria dira. Batetik, labana eta
labana maisuki erabiltzeko gaitasuna; bestetik, etxeko ateak inork
bortxatu gabe barrutik ireki dituzte. Atxilotutakoen artean 4
harakin; eta honen senide hildakoaren neskamerik kuttunena.

Tamalez, epaiketa biltzen duen auzia ez dugu topatu, soilik
han-hemenkako aipuak, udal aktetan, ezer gehiago argitzen ez dutenak.

Eta hildakoa? Zein zen hildakoa? Esan bezala, gertatutakoa ez zen
ohikoa. Hildakoa ere etzen nornahi. Izan ere, bikote hau Gipuzkoan
bizi zirenen artean ondasun handienetako jabe omen zen. Are, 1801.
urtean beste asalto baten biktimak izan ziren; hura, baina,
“normalagotzat”jo dezakegu. Halere, 1801etik 1820 bitartean,
gizarte zein politika giroa asko aldatu dira Probintzian.
Ozaeta-Berroeta – Lekanda aldaketa horren baitan izan genituen.

Azalezko miaketa baten ondoren, abizen hauek auzibideetan oso ohikoak
direla ikusi dugu. Gaiak ere ohikoak dira: etxe barrukoak,
maiztertzak, erreklamazioak… Halere, horiekin batera oso bestelako
datuak agertzen dira. Izan ere, bai Konbentzioneko Gerraren gastuak
ordaintzeko bai eta Napoleonen Gerraren gastuak ordaintzeko ere,
Gipuzkoako herriek euren ondazilegiak, euren herri-lurrak saldu behar
izan zituzten. Hau da, gerrak ordaintzeko herritarrek ordaindu gabe
erabiltzen zituzten lurrak saldu behar izan zituzten gipuzkoarrek.
Saldu eta norbaitek erosi. Horrela, gerraren ondorietako bat dugu
lurraren pribatizazioa, zertarako eta herritarrek pairatutako gerrek
sortutako zorra kitatu ahal izateko. Ondare komun hori galtzeak jende
xume askoren bizi baldintzak kaltetu zituen. Ikerketzeko dago
txirotze prozesuan zenbat lagundu zuen herri lurren galerak. Bi
modutara: modu zuzenean: herritar xumeek garoa, egurra, fruituak eta
abar eskuratzeko eskubidea galtzen zuen (adibidez, etxea berotzeko
aukera galtzen zuen). Bestetik, zeharka ere galtzen zuten: udalerrien
lehentasuna eta obligazioa zorra kitatzea bihurtzen zelako. Ondorioz,
baliabideak hori egiteko erabiltzen zituzten. Gutxiren onurako;
gehiengoaren kalterako. Gonzalo Pontonek “la lucha por la
desigualdad” deskribatu duen prozesua da.

Zer lotura du honek hilketa anker horrekin? Gerra eta hazienda
lokalaren krisia: udal ondasunen eta propioen salmentak Gipuzkoan
1764-1814 lanean (1991) zera idatzi zuen: Hipolito Luis Ozaeta
Berroeta izan zen, bada, ondasun eroslerik handiena. Bergarako Ozaeta
oinetxeko belaunekoa, XIX mendearen hasieran Gipuzkoako landalur
jaberik handienetakoa da. Bai bera bai Maria Nicolasa de Lecanda bere
emaztea, maiz agertzen dira udal kontularitzako mailego inportanteen
hartzekodune bezala; mailegu hauek, gerora, ia gehienak berreskuratu
zituzten udal eta propioen ondasunetan, baina, bide batez, ondasun
horien jabetasuna legitimizatzeko, hain eta hainbat auzi sartu behar
izan zituzten udalen kontra. Hipolito Luis Ozaeta Berroeta eta
Granadako dukea dira, 1810ean, probintziako landalur jaberik
inportanteenak.

Otaeguik berak emandako datuean, Ozaeta-Berroetaren izenean egindako
erosketen balioa 532.154 errealetakoa izan zen (Granadako Dukearen
bikoitza baino gehiago eta bigarren eroslerik handiena, Martin
Ibarzabal, baino 200.000 erreal gehiago. Probintziako %1,85 zuen
Ozaetakoak.

Modu horretan, gainera, berdintasunaren aurkako mugimendua erabatekoa
da. Hau da, gerra ondoko gastuak ez ezik, gerra hornitzeko mailegua
egin zutenak dira orain herrien ondasunak pribatizatu eta
merkaturizatu egiten dutenak. Tartean, noski, kargu publikoak izan
ziren hautako gehienak (Ozaeta, esate baterako, Ahaldun Nagusiaren
ondokoa 1788. urtean, besteak beste).

Egiari zor, erosketak ez zituzten soilik handikiek egin; aukera zuen
guztiak gauzatu zituzten. Dena den, ezin ukatu Ozaeta-Berroeta –
Lekanda senar-emazteek tratu onak egiteko zuten abilizia. Otaeguik
berak jasotzen du Ezkion gertatutakoa. Han, 1812. urtean, 227.768
errealetan tasatu bi baserri 100.000tan eskuratu zituzten, adibidez.
Argitu ezin izan dugun beste auzitan, Tolosako haragi-horniketan eta
honen inguruko zorrak eta ordainketetan agertzen da gure bikotea…

Bada, 1766ko matxinadan patrizioak horrenbeste azaldatu zituen
monstro basatia otzan xamar izan zen; gerra ondoko bidelapurrak
bortitzak eta beldugarriak izan ziren. Hiru-urte liberalean horrelako
ankerkeriaren atzean ez ote zegoen pobreziak, ondorioz, bortizkeriak,
sortutako miseria. Lehen gerra karlista ate joka dago.

David Zapirain