Asteasuko Udal Artxiboan gordetzen diren XVI. mende hasierako protokoloetan xumea bezain ez-ohikoa den datua topatu dugu: euskaraz idatzitako hitzak, hain zuzen ere. Garai horretako orain arte azaldutako hitzekin alderatuez gero, Asteasuko hau oso bestelakoa dela esan behar dugu. Salbuespenak badaude ere, orokorrean izenak, esaldiak, esaera zaharrak edota hitz askeak gaztelaniazko testuinguru batean txertatzen dira. Hau da, erdarazko testuetan sartuta daude. Hala ikus dezakegu artxiboan bertan topatutako beste adibide baten bidez:

“la dicha Estebanía de La Rentería enbyó a esta que depone [Katalina Aranokoa] e a María de Narbarte para el dicho mançanal con vnas baras largas llamadas “baldoas”, para que aquellas despusiesen a los mançanos del dicho mançanal en ayuda que con la gran carga del dicho fruto no se quebrasen los mançanos” (1544ko abuztua. Asteasuko Udal Artxiboa, E-6-III-203-2, 8 at. folioa).

Oraingoan, baina, inolako testuinguru dokumental argirik gabeko hitzen aurrean aurkitzen gara. Askotan, notario-idatziak jasotzen dituzten sorten folioetan, eskrituretako gaiekin zerikusirik ez duten idazkera froga edo kontaketa operazio ugari agertzen zaizkigu. Txuriz zegoen tarterik txikiena erabiltzen zen horiek egiteko, baita balio juridikoa mantentzen zuten eskriturek izan zezaketena.

Aurkezten dugun kasua halakoa da: euskaraz idatzitako zifren aurrean baikaude. Hitzak 1500-1512 urte bitarteko eskriturak biltzen dituen sortan daude, baina beraien letra mota beranduagokoa da; gure ustetan, mende horren bigarren erdialdekoa.

Sorta horretako 102 folioaren atzeko aldean hainbat batuketa azaltzen dira, zenbakiz idatzita. Horien artean aurkitzen da 30.588 zenbakia. Zifra hau da guztien artean idatzita azaltzen zaiguna. Ohikoena gaztelaniaz idatzita egongo zelaren ustearen aurrean, baina, euskarazko testu baten aurrean aurkitzen gara. Honakoa dio:

“Oguey eta amamar milla [sic] ta bosteunda laroguetaçorçi”

Halako adibideak ez dira oso ugariak, ezta gaztelaniaz ere. Orokorrean, urtea adierazteko ez bada, gutxitan azaltzen dira letrez idatzitako zenbakiak. Horrek misterio handiagoa ematen dio esaldiari. Euskaraz egoteak ere ezaugarri hau areagotzen du, diru kontutan euskaldunek kalkuluak gaztelaniaz egiten zituztela askotan pentsatzen baitugu. Argi dago, baina, aurreko mendeetan egoera ezberdina zela.

Bai esaldiaren eta baita horrekin batera azaltzen diren zenbakien zergatia ere, guztiz ezezaguna zaigu. Baina ez dugu erotu behar; are gutxiago zirriborroen ondoan dauden edo sortan ageri diren eskriturekin izan dezaketen lotura aztertzerako garaian. Harreman logiko bat topatzea oso zaila da; aitzitik, gehienetan halakorik ez dago. Idazkera zirriborroak zein kalkuluak egiteko, eskribauek eskura zituzten folioak erabiltzen zituzten askotan; baita aurretik idatziak zeudenak ere. Horregatik, paperean azaltzen diren oharrak eta negozio juridikoak loturatik gabekoak direla azpimarratu nahi dugu. Pertsona ezberdinek burututako bi ekintza ezberdin dira: bata, paper horietan azaltzen zaigun eskritura; bestea, atzealdean dauden batuketak (eta euskarazko esaldia). Zeharo gauza ezberdinak dira.

Idazten zekitenek edo ikasten ari zirenek folioetan txuriz zegoen edozein zati hartu eta beraien zirriborroak bertan idazteko aprobetxatzen zuten (dela batuketak, dela eskritura probak). Euskarazko esaldia edo batuketak bertan egoteak, ez du esan nahi folio horietan islatzen den negozioarekin zerikusirik dutenik. Kontutan izan behar dugu, alfabetatuak zeuden XVI. mende amaierako pertsonek, orokorrean, ez zekitela mende horren hasierako letra irakurtzen. Horregatik, berrerabili edo “birziklatu” egiten zituzten aurreko hamarkada eta mendetako eskritura asko eta asko.

Iago Irixoa