Gure
lurraldean, erlijio kristauaren barruan, hilotzak elizen inguruan
ehorzten ziren garai batean. Burualdeko gertutasunean santu, elizgizon
eta komunitateko pertsonaia nagusiak eta haien ondoren gainerako
komunitateko kideak. Denborarekin tenpluak handitzen joan ziren eta
kanpoko sepultura horietako asko eliza berrien barrualdean geratu ziren.
Horrek, komunitatearen ehorzketak elizaren barrualdean egitera eraman
zuen. Euskal Herriko zenbait herritan oraindik ikusgai daude elizako
lurzoruan kokatutako hilobiak. Hilobi horietariko bakoitza familia edo
leinu bati egokitzen zitzaion. Hala ere, lehen kanpoan egin bezala,
burualdetik gertuen santu, elizgizon edo komunitateko pertsona nagusiak
hilobiratzen jarraitu zuten, askotan haien omenez eraikitako kapera
berezietan. Zumaian badugu azken horren berri ematen diguten dokumentu
interesgarriak.

1503ko
maiatzaren 13an San Pedro elizako eremu bat, pareta eta guzti, eman
zion Udalbatzak Cristobal Perez de Elorriagari, bertan kapera bat egin
zezan. Ordurako, ordea, Cristobal hilik zegoen. Kontua da, bizirik
zegoela, Alejandro VI.a aita santuaren bulda bat lortu zuela San Pedro
elizan kapera bat eraikitzeko. Bulda horrek, ohikoa zen bezala, bertan
mezak egiteko eta bera eta oinordekoak lurperatzeko baimena zeraman bere
baitan. Iruñeko bikario nagusiak berretsi zuen eta Zumaiako hiribilduak
kapera hori eraikitzeko gunea eman zien Cristobalen emazte zen Catalina
de Osangori eta haien seme Juan Perez de Elorriagari:

“…
desimos e otorgamos que fazemos dotaçión e donaçión e fazemos el dicho
asyento con vos, Juan Peres de Elorriaga, fijo legítimo heredero
universal de el dicho Cristóval Peres de Ellorriaga, vuestro sennor
padre, e a vos Catalina de Osango, muger del dicho Cristóval Peres,
defunto, para que en el lugar por el dicho Vicario General limitado e
sennalado e declarado e en el dicho suelo podádes fazer e fagádes la
dicha capilla a vuestra costa e misyón, e ende podades fazer desir misas
e otros ofiçios dybynos e enterrar a vuestros cuerpos e de vuestros
subçesores a la ladera, debaxo del altar de San Martín, segund y en
conpás que fue esaminado e destajado por vista e esamen de maestre
Martín de Gorryaran, maestre cantero para ello traydo e por maestre
Pedro de Yrunaga, maestre cantero, et dexando por camino e pasaje a la
parte del ospytal, tanto en ancho quanto la medida que está sennalada en
el pilar de piedra del altar de San Juan, con condiçion que la dicha
capilla syenpre aya de estar e esté abierta por parte de dentro de la
dicha yglesia e syn çerradura alguna, y que la dicha capilla sea común
para todo el pueblo para estar e entrar y andar y rrezar en ella e oyr
los ofiçios divinos e para todos los otros ofiçios eclesyásticos e
seglares que sean nesçesarios al dicho concçejo, eçeto que ninguno se
pueda sepelir nin enterrar en la dicha capilla salvo los que quesyeren o
premitieren la dicha muger e herederos de dicho Cristóval Peres, que
poseen e poseyeren su casa, e non otro ninguno. E que para ello la dicha
muger e herederos del dicho Cristóval Peres, que poseen su casa, ayan
de dar e den e paguen luego para la fábrica de la dicha yglesia de
sennor Sant Pedro, que está an mucha nesçesydad, quarenta ducados de
oro. E más dé una sepultura que tiene en la dicha yglesia para que el
dicho vicario e manobreros la puedan vender e vendan para la dicha
yglesia e fábryca e vtelidad d’ella.”

Lehenik,
aipatu beharra dago, dokumentuan argi geratzen dela Zumaiako San Pedro
elizan elizkizunak baino gauza gehiago egiten zirela. Kapera egiteko
eskubidea aita santuak eman zion Cristobali; Iruñeko bikario nagusiak
hori berretsi eta Zumaiako udalbatzak San Pedro elizaren barruan kapera
egiteko gunea eman zion. Bestalde, une horretan San Pedro elizan lanak
egiten dabiltzala ere aipatzen da; eliza handitzeko lanak izango dira,
ziurrenik. Udalak jakinarazten duenez, lan horiek egiteko dirua falta
zuen eta Catalina de Osangori eta Juan Perez Elorriagari urrezko 40
dukat emateko eskatu zitzaien. Horrek elizaren kudeaketa nolakoa zen
azaleratzen du.

Kontuan
izan behar dugu elizak komunitate baten elkargune izan direla eta
historikoki komunitate horrekin lotutako gaiak jorratzeko gune ere izan
direla. Udaletxeak egon baino lehen, adibidez, ohikoa zen batzarrak
elizetan edo eliza ataritan egitea. Elizak komunitateek sortu izan
dituzte gehienetan eta eraikin horiek komunitate horien botere eta
aberastasunaren ikur izan dira. Egun elizaren funtzioak betetzeko
erabiltzen diren eraikin horiek, historikoki komunitateko hainbat
zereginetarako erabili izan dira. Hori horrela, Cristobal Perez de
Elorriagaren izenean eraikiko den kaperak ezin duela itxiturarik izan
ikusi dugu. Elizaren barrualdeak irekia behar zuela guztien igarobidea
bermatzeko eta kapera horren erabilerak ere publikoa izan behar zuela.
Elorriagatarrek zuten eskubide pertsonal bakarra bertan hilobiratzekoa
zen, beraz.

Elorriagatarrek
egin zuten kapera gaur egun Zumaiako Parrokian dagoen San Bernabe
kapera da. Garai eta gizarte hartan elizaren barrualdean gune nabarmen
batean kapera bat izatearen sinbolismoa ikaragarria zen. Azken finean,
elizaren barruan familiaren izenean eraikitako kapera izateak
komunitatean indar handia zuen eta bertan ehorzteko eskubideak familia
horrek komunitatearen barruan zuen botere eta aberastasuna adierazten
zituen. Elizak eta ondoren Udaletxeak komunitatearen botere eta
aberastasun sinbolo izan badira, etxea eta sepultura familia edo leinu
baten boterearen erakusle izan dira. Horregatik, sepultura familia edo
leinuaren ondasun preziatuenen artean zegoen eta maiorazkoaren ondasun
zatiezinen parte izaten zen. Hori ematen du aditzera transkripzioan
irakur daitekeen “que poseen e poseyeren su casa” formulak. Horren
guztiaren atzean, beraz, familiaren nahitasun garbi bat zegoen eta
interes berezia zuten kapera dotorea egiteko eta artelan ederrekin
apaintzeko.

Elorriagatarrek
kapera egin eta bertan lurperatzeko eskubidea lortu zutenez, ordura
arte elizan izan duten sepultura emateko eskatzen zaie dokumentuan.
Horrela, sepultura hori beste familia bati salduko zaio. Pentsa
dezakegu, Elorriagatarrek lehenago erabili zuten sepulturak ere elizan
gune esanguratsua izango zuela. Hori salmentara ateratzeak, komunitateko
beste familia batek sepultura hori eskuratu eta elizan bere leinuaren
edo familiaren tokia hobetzea eta maila gorenago batean jartzea ekarriko
zuen.

Familia
edo leinuaren sepultura elizako gune nabarmenean izatearen garrantzia
ederki adierazten da urtebete geroagoko, 1504ko irailaren 1eko, antzeko
beste dokumentu batean. Baina hori hurrengorako utziko dugu.

Oihana Artetxe