Zementugintzak
garrantzia handia izan zuen Zumaiako industrializazioan. Ekoizpen honek
eman zion hasiera hain juxtu herriko industrializazio prozesuari XIX.
mendearen erdialdera, eta Urola Beheko zementu fabrikek hartu zuten
garrantziari esker, Zumaiako portua “Interés General de Segundo Orden”
izendatua izan zen 1883an. Zementu naturalak Zumaian izan zuen indarraz
jakitun, artxiboan honen inguruko datuak topatu nahian ibili gara.

Esan
beharra dago ez dugula batere erraza izan, baina honek ez gaitu
ezustean harrapatu. Ekoizpen bati buruzko informazioa lortzeko lehen
iturriak interesatzen zaigun produktua ekoizten zuten enpresak izaten
dira. Gauza jakina da, ordea, enpresen artxiboak pribatuak direla eta
hauek ez direla informazioa publikoki partekatzearen oso aldekoak, ezta
enpresak ateak itxi eta desagertzen denean ere. Hala ere, enpresako
informazioa interesgarri gertatu daitekeenaz jabetzen direnak eta
enpresako agiri funtsa udal artxiboei eskaini izan diotenak ere badira,
Gipuzkoan hauek salbuespen gutxi batzuk izan arren.

Zumaiako
kasuan, tamalez, udal artxiboan oso dokumentu gutxi topatu ditugu
herriko zementu naturalaren ekoizpenaren berri eskaintzen dutenak.
Aurkitu ditugun gehienak Gurruchaga, Lopez y Compañía enpresarekin
erlazionatuta daude. Hauek “Zumaya” izenez ezaguna zen zementu
naturalaren zabalkundearen berri ematen digute. Baita, fabrika horretan
lan egiten zuten langileen izenak jaso eta hauen soldaten berri eman
ere. Datu hauek, ur frexkagarria izan dira desertuan.

Lehenengo
kasuan Gurruchaga, Lopez y Compañíak bere ekoizpena merkaturatzeko
pausoak azaleratzen dituzten posta-trukea dugu. Pedro Gurruchaga
Uriartek, beste bazkide batzuekin batera, 1893an jarri zuen martxan “La
Zumayana” izeneko zementu fabrika. 1903an, Pedro hil ondoren,
Gurruchaga, Lopez y Compañía sozietate kolektiboa sortu zuten, bazkide
berriak sartuz. Sektoreko enpresen artean gazteena zenez, lehiakide
beteranoenei aurre egin behar izan zien. Udaletxean Oviedoko
probintziako “Cuerpo Auxiliar Facultativo de Obras Públicas” izenekoak
1905eko uztailaren 21ean igorritako gutun bat aurkitu dugu. Bertan, (..)
ha de ser difícil luchar con los fabricantes de esa Sres. Corta y
Uriarte, ya acreditados, que desde hace tiempo proveen a contratistas y
al comercio de esta región, vendiendo hoy en idénticas condiciones a las
que VV. proponen”.

Agian,
bertako konpetentzia handiak bultzatuta edo, enpresa honek
nazioarterako pausoa ematea erabaki zuen. Horren erakusgarri da Mexikon
bere ekoizpena merkaturatzeko ahalegina erakusten duen posta-trukea.
Gurruchaga, Lopez y Compañía enpresako arduradunak Mexikoko Felipe
Neumman y Cía. enpresarekin jarri ziren harremanetan 1905ean. Mexikoko
gobernua zenbait obra egitekoa zen garai hartan eta horretarako zementu
naturala behar zuen. Hasiera batean Mexikoko Parlamentua eraikitzeko zen
zementu eskaera, baina hau laster handitu zen. Dirudienez lurraldean
zenbait azpiegitura hidrauliko egin nahi ziren, tartean Xochimilcokora
ura bideratzeko akueduktuak. Hau dela eta, Mexikoko Gobernuak, obra
hauentzako beharrezkoak ziren lehen 100.000 zementu natural upelak nori
erosiko zizkion erabakitzeko lehiaketa deitu zuen. Zumaiako enpresak ez
zuen Allen enpresa alemaniarraren baldintzak hobetzea lortu,
Hamburgotik Veracruzerako fletea merkeago suertatzen zelako. Dirudienez
hemen bukatu ziren Mexikorekin negozioak egiteko saiakerak.

Aurkitu
dugun beste dokumentu interesgarria “La Zumayana” fabrikako langileen
izenak eta postuak islatzen dituzten 1891, 1901, 1903, 1904 eta 1905eko
zerrendak dira. Lehen zerrendan, langileak zementu ekoizpenarekin
lotutako 5 sailetan banatzen zirela ikusten da: xehetze saila, erretze
saila, bapore saila, paketatze saila eta portuko biltegiko arduraduna.
Sail hauek gutxitzen edo langileak bateratzen joan ziren urteak pasa
ahala. Horrela, 1903ko zerrendan xehetze saila eta erretze saila dira
aipatzen diren bakarrak. Langile kopurua ere nabarmen jeitsiko da,
ziurrenik prozesuaren atal baten nolabaiteko mekanizioak bultzatuta edo.
1891ean 18 langile zituen fabrikak, 1901ean 14, 1903an 5, 1904ean 7 eta
1905ean 2. Azken urte honetako bi langileek xehetze eta erretze sailean
batera lan egiten zuten. Langile guzti hauen artean emakume izen bat
topatu dugu 1901eko zerrendan: Clara Olaizola. Honek paketatze sailean
egiten zuen lan zakuak sakabanatzen. Azkenik, datu baliagarri bat:
1891ean eta 1901ean langileen soldatak agertzen zaizkigu. Horren
arabera, 1891ean 2,5 pezeta inguru kobratzen zituen langile batek “La
Zumayana” enpresan eta 1901ean 3,5 pezeta inguru.

“La
Zumayana” zementu fabrikak 1907an utzi zion ekoizteari. Hala ere, egun
ikusgarri daude ekoizpen multzo honen hondarrak. Hauek gertutik
ezagutzeko eta Zumaian zementugintzak izan zuen garrantziaz jabetzeko
aukera paregabea duzue urriaren 7an 10:30ean. Izan ere, Gipuzkoako Foru
Aldundiak urtero antolatzen dituen Ondarearen Europako Jardunaldien
baitan, ZIIZ-Zumaiako Industria-ondarearen Informazio Zentroa taldeko
kideek Narrondoko industriagunea ezagutzeko bisita gidatua antolatu
dute. Izen emateko 943 86 10 56 telefonora deitu besterik ez dago.
Hemendik bertara gerturatzeko gonbitea luzatu nahi dizuegu. Izan ere,
zementugintzaren inguruan aritzeko zein ZIIZeko kideak baino hobeto?

Oihana Artetxe

*Argazkia: Gurruchaga, López y Cía. enpresaren dokumentu baten buruko irudia