Aurreko artikuluan euskara eta hezkuntzari lekua egin bagenien, oraingoan gure hizkuntzarekin zerikusia duen beste gai bati helduko diogu. Lehenago ordea, akten hustuketa proiektuaren inguruko ohar batzuei leku egitea interesgarria dela deritzogu.
Jakina denez, hilabete hauetan plazaratzen joan garen (eta datozenetan argitaratuko ditugun) artikuluek Oiartzungo udalak bertako aktak hustutzeko lanetan dute oinarria. Plazaratutako estreineko idatzian hustuketa ekimen horren inguruan zer edo zer esan genuen. Ez gara berriz horretan sartuko, baina bidezkoa deritzogu Bailararen kasuan hustuketa ekimen horrek duen berritasun edo originaltasuna azpimarratzea, proiektua burutzeko aukeratutako hizkuntzarekin zerikusia duena. Aipatu genuen bezala, beste hainbat herritan ere euskara hutsean (edo euskaraz eta gaztelaniaz) burutzeko hautua egin zen. Gehienetan, ordea, gure hizkuntzan egindako lan horiek aro edo garai berrietan jarri dute begirada, erran nahi baita XX. mendean edo, asko jota, XIX. mendetik abiatutako denboretan. Eta hemen datza Oiartzungo udalak bere gain hartutako erronkaren gakoa, Antzin Erregimena izan baita lanaren abiapuntua. Mende haietan erabiltzen zen hiztegia arras ezberdina zen, hamaika kontzeptu galdu edo eraldatu egin zaizkigu, ez daude euskal hiztegietan jasoak (edo ez dirudi halakorik) eta dokumentazioa gaztelania hutsean dugunean, euskarazko baliokidea topatzea ez da batere erraza.
Beste behin ere azpimarratu behar dugu gaur egun euskarazko hiztegi historikorik gabe darraigula. Hamaika disziplina zientifikotan halako tresnak sortzen joan dira, baina Historian, aldiz, ez. Horrek herri honen gabezia eta mixeria handi bat agerian uzten du; gure iragana euskaraz eta zientifikotasunak ematen duen sakontasunez aztertzea, hagitz zaila edo ezinezkoa dela ematen baitu. Esan gabe doa guztion errua den mixeria bat dela; lerro hauen egilea ez da gutxiago, eta bere burua errudunen lehenengo eserlekuan jartzen du.
Hiztegi gabezia hori dela eta, eta proiektuak proiektu eta lanak lan, akten hustuketa lanak bideratzerako garaian gaztelaniatik euskarara itzultzeko hamaika kontzeptuk berebiziko zalantzak eta mugak planteatu dizkigute. Horrek, guztiz zuzenak ez diren erabakiak eta behin-behineko adostatunak hartzera eraman gaitu. Egoerak anitz denboran bere horretan jarraituko duelakoan gaude, denon artean fundamentuzko akordioak hartu arte; erran nahi baita historialari, hizkuntzalari, filologo, arkitekto edo injeniarien artean, baina baita baserritar, basozain, nekazari, mariñel, artzain edo unaiak aintzat hartuta, horiek guztiak baitira hamaika terminoren biziraupenean lan eskerga egin dutenak, beraien eguneroko lanbideei esker.
Zalantzarik gabe, hiztegia osatzerako garaian mugarik nabarmenena dokumentazioak berak ematen digu, garaian sortutako eta guregana iritsitako idatzien %99-a erdara hutsean baitago. Jakina da Euskal Herrian historikoki eta administratiboki euskarak izan duen isla eskasa. Modu honetan, erakundeek sortutako dokumentuen gehiengoa populazioaren gehiengoak erabiltzen ez zuen hizkuntza batean ageri zaigu (gaztelania, frantsesa, latina, nafar-erromantzea, gaskoiera…), salbuespen batzuk badaude ere (1). Egoera hau, ordea, ez da bizi dugun hiztegi tekniko baten gabeziaren errudun bakarra, faktore gehiago daude. Tartean, profesionalek iturriak behar den moduan ez profitatzea. Horrek muga, interpretazio eta ondorio zalantzagarriak ekarri ditu. Izan ere, Historia alde batera utzita, euskararekin lan egiten edo euskara beraien ikerkuntza esparru duten beste disziplinetako profesionalek dokumentazioa irakurtzeko zailtasunak dituztela (edo esparru horretan alfabetatugabeak dira). Halaber, beste batzuetan, izan ditzakegun tresnei muzin egin diete edo ez dituzte aintzat hartu (2).
Hala ere, gure hizkuntzak egoera dokumental diglosiko nabarmena bizi izan bazuen ere, egunerokotasunean erabiltzen zen tresna izaki, ia edozein zirrikitutik igarotzeko aukera izan zuen. Hori dela eta, dokumentazioan hainbat aztarna utzi ditu; euskaldun ia elebakarra zen gizarte baten baitan, ezin bestela izan.
Akta liburuei dagokienez, adibideak hasieran uste duguna baino gehiago dira. Gainera, kronologian aurrera egin ahala, hitz gehiago topatzeko aukerak handiagoak dira. Hein handi batean, arrazoia udal akta liburuen egitura eta eduki bereziei zor diegu, bileren erregistroaz gain memorial edo txostenak, hitzarmenak, iritzi-idatziak, azterketa edo ikuskatzeen nondik-norakoak eta abar gordetzen baitituzte.
Alde batetik, udalbatzaren hainbat erabaki eta mandatu elizan eta jendearen aurrean jakinarazterako garaian, euskaraz egiten zirela badakigu, dokumentazioak berak hori adierazten digulako. Horren zantzuak lehenengo momentutik ditugu, akta liburu bezala identifikatuta dagoen lehenengo sortan halakoak aditzera ematen baitira. 1658ko urtarrilaren 6ko bileran hartutako erabaki eta mandatuak, adibidez, elizan eta euskaraz argitara eman zitezela adostu zen eta hala egin zen: “en alta e inteligible voz, en lengua bascongada” (A-1-1-1, 4 au.). Ia 50 urteren ondoren, 1705eko urtarrilaren 1ean, gauzek beren horretan zirauten: “al tiempo del apertorio [sic] de la missa popula de oy, en lengua bulgar bascuenze publicó y dio a entender lo contenido en las ojas antezedentes al pueblo de este Valle” (A-1-12-2, 5 au-at.). Halaber, udalbatzaren batzarrak euskaraz egiten zirelaren zantzuak eta datu zehatzak daude baina zoritxarrez, halako jakinarazpenen erregistrorik ez zaigu iritsi eta ezin dugu jakin, zehatz-mehatz, zer-nolako euskara erabiltzen zen.
“En el valle de Oyarçun, seis de henero de mill y seisçientos y çinquenta y ocho años, don Sebastián de Arpide, vicario, estando la gente oyendo la missa popular, al tiempo de ofertorio, en alta e inteligible voz, en lengua bascongada, dio a entender los capítulos del decreto de suso y en fee de ello firmé. Juan de Magierena de Zubieta”.
Halakoez gain, dokumentazioan bertan hamaika euskal hitz eta kontzeptu ikusteko parada dugu; batzuk ezagunak dira, oso ohikoak, gaur egunean ere barra-barra darabilzkigunak edo nolabaiteko erabilera dutenak. Hauetako asko abeltzaintza edo nekazaritzarekin zerikusia dute: ainu (“espliego silbestre, alias añoa”), ainizkar (“yerba que llaman ‘añazcarra’”), ametz (“…robres carauallos que llaman en basquençe amezas…”), arbazta (“necessita algunos troncos de castaños y arbastas…”), arpiko, arraska, borra, enbor, fago/pago, heskai (“zerrar de nueuo de escayas”), kartola, larre-ote (“larotea”), ote-motz (“otamocha”), mazo, sega edo txerto bezalakoak. Beste batzuk, aldiz, gizartearen ohitura, usadio eta beste jardun batzuekin lotuak ageri zaizkigu. Honela, mozorro (“los mozorros o mascarados de San Juan y San Pedro”), segizio (“…se escuse el salir los hombres de cimiterio al modo de seguicio…”), edo Oiartzunen tradizio handia izan duen tobera musika tresna.
(“…nesecito [sic] asta quarenta rastadas de añoa y árguma llamada otamocha que se alla en el término llamado Ozalecu…” (A-1-12-1, 297 au. folioa; 1704 urtea)
Ezegunak eta ohikoak diren hitz horien aldetik, aurreko paragrafoan aipatu dugun “txerto” hitzak artikuluaren hasieran aipatu ditugunei heltzeko balio digu. Izan ere, hitz horrek, dokumentazioan zuzenean eta inolako bitartekaririk gabe murgiltzeak dakartzan aurkikuntzen adibide argia da. Orotariko Euskal Hiztegira hurbiltzen bagara, “txertatu” aditza Iparraldean tradizio handiko hitza dela aipatzen du, XVII. mende hasieratik dokumentatu daitekeelarik. Hegoaldean, berriz, egile gipuzkoarrek XIX. mende erdialdetik aurrera erabiltzen dutela dio. Gure aldetik, aipamenik zaharrenak 1700 urtetik datozela ematen du, alegia, uste baino mende t’erdi lehenagotik (¡?). Honela, urte hartako maiatzean Frantzisko Erretegik gaztainondoetan egin beharreko txertatzeei buruzko memoria edo txostena aurkezten du: “Memoria jurado que yo, Francisco de Retegui, tengo en chertar los castaños con diferentes sujetos” (A-1-10-2, 101 au.).
Agirien aukerak, ordea, ez dira hor gelditzen. Izan ere, hitz ezagunez gain, topa daitezkeen beste ele batzuk ezezagunagoak dira eta gaur egunera iritsi zaizkigun idatziengatik ez balitz, zeharo galduta leudeke (3). Hauek dira interes handiena piztu dezaketenak; ez bakarrik alboratutako hitzak azaleratu daitezkeelako, beste egoera bat islatzen dutelako baizik: euskararen aberastasuna eta dinamismoa, teknologia, industria eta bestelako esparruetan garatutako hiztegia agerian utziz.
Burdinolen mundua da, zalantzarik gabe, diogunaren lekukorik bikainena: bai euskararen erabilera agerian uzten duelako, baita hamaika kontzeptu zeharo arrotz egiten zaizkigulako. Oiartzungo Olaberria burdinolarekin zerikusia duten agiriak dira hiztegi hau ageri-agerian geratzen dutenak. 1694an egin zen inbentarioa adibide ezinhobea da (A-1-8-2, 79 au.-81 au. folioak). Bertan euskarazko kontzeptuak etengabe ageri zaizkigu: agerrietako-kakoa, agoagorrika, aldabarra, boga, burniperekia, eskanbela, gorba, makoa, suar(e)a, tormentatokia, traba, zamargorrika, zigilua… Honako testua adibide azpimarragarria da:
“…hazer entrega de las herramientas de la dicha herreria a Miguel de Ynchaurrandieta… y en cunplimiento, justas sus concienzias, declararon lo seguiente:
Primeramente (…) vnas gorricas suficientes; vna palanca de aboapalanca; dos palanquetas de fundidor; otra palanqueta para limpiar la tobera; vnas gorricas para apanar agoas; otras gorricas que llaman agoacorrias; otras gorricas para partir las agoas y su talladera; vna (…) tres arpones; vn mazo mayor; otro mazo biejo que está en el fogón; dos bogas de fierro que están en el fogón; una cruz de pessar fierro con sus tablas y cadenas que no están de prouecho; vn quintal de pesar fierro; otra pessa de dos arrobas; vn perequi de fierro; vn gancho de fierro; la cadena llamada aguerrietacocacoa; tres gorricas con su talladera, mayores que de la de arriba; vn junque; vn perequi de fierro; vna suara; vnas mojorretas.
Y para las cosas que rezeuió el dicho Ygnacio de Olaizola, faltan en esta entrega y deue entregar al valle dicho Ygnacio: vna pala de fierro; vn burniperequi de fundidor para la fragoa; vnas samargorricas; dos aldabarradas de fierro; vn martillo para enderezar la planchuela; tres martillos del prestador para la mena.
Y además de ello ha entregado dos escanbelas, dos argollas y dichas escanbelas, dos macoas, todas de fierro; quatro cepos de dicha barquinera con sus cauillas de fierro; unas gorbas de apañar las piezas. // r.º Y el miembro llamado zigilua se ha de hazer nuevo a costa del dicho Ygnacio de Olaizola, quien hademás [sic] de las cossas referidas deue entregar un gancho de fierro que falta de las que rezeuió (…).
Y los dichos Miguel de Aldaco y Miguel de (Aldaco) Ysasti como tales carpinteros, so cargo del dicho juramento, declararon hauer reconozido (…) las anteparas de dicha herrería (…)
Yten, por quanto en la parte llamada tormentatoquia, digo barquinera, vn fierro llamado traua, le condenan al dicho Ignacio por su balor (…)
Yten declaran que las estoldas están limpias y en buen estado con sus ballados.
Yten la galdurra de la pressa falta y conbiene que se aga con toda breuedad a costa del Valle porque está en gran peligro la pressa”.
Urte ezberdinetan han egindako konponketa lanetan ere (besteak beste A-1-10-2, 41 au.-46 at.; A-1-11-1, 131 au.; A-1-11-2, 144 au.-145 au. folioetan), hainbat hitz daude: bioholadura (“violadura”), gezurraska, gailur (“galdur”), uztarri, uzkurriko (“uzguerrico”), alasea, errezuma, burukotegi, zinguna, azpizungile edo azpizunbilkoak ditugu. Goizueta eta Oiartzunek Urraideko zubian konponketak egiteko 1701an adostutako hitzarmenean, aldiz, zumizamarrak, zapatak, karelak, uztarriak eta, berriz ere, “zinguñak” (A-1-11-1, 162 au.-164 au.). Azken hitz hau, adibidez, “zinkuna” aldaera jasota, berriki burdinolen inguruko hiztegitxoa plazaratu duen Iñaki Azkuneri esanahi ezezagunekoa zaio (4).
Bestalde, euskara eta toponimia uztartzen dituen datuak ere topatu ditugu; erdarazko dokumentazioan agertzen diren herri edo herrialdeen euskal formak, hain zuzen ere. Honela, Donostiako udal-diruzain Sebastian Larreandiak Oiartzungo udalbatzari 1696ko maiatzaren 27an idatzi zionean, Mutrikuko Batzar Nagusietako banaketa-sutenaren inguruko kontuak zirela eta, “de lo repartido en la de Mutricu” adierazten zuen (A-1-9-1, 123 au.-at. folk.). Bestalde, 1697ko urtarrilean egin ziren Migel Agirrekoa agotearen aurkako kanporatze-autoetan, Agirrek honela deskribatzen zuen bere burua: “dijo que es vezino y natural del lugar de Arbona, en la Prouinçia de Lapurdi, Reyno de Francia, de edad de veinte y dos años (...) y su oficio es de jular [sic]” (A-1-9-2, 48 at) (5).
Argi dago, beraz, orain arte egindako lanez gaindi, euskararen ezagutzan sakontzeko udal aktak (eta bestelako dokumentazio historikoa) etorkizunean jorratzeko zain dugun sail edo alorra direla, sastraka eta sasi artean ezkutaturik ditugun fruituak noiz bilduko zain dagoena.
Iago Irixoa
(1) Errealitate arras desberdinak zirela ikusteko, berriki Peio Monteanok argitaratutako liburuan agertutakoak irakurri besterik ez dugu. Bere kasuan, Nafarroa Behereko XVI. mendeko eta XVII. mende erdialdera arteko dokumentazio administratiboa, pribatu eta notariala gaztelaniaz zegoela jakitea. Ikus MONTEANO SORBET, P. J.: El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. Iruñea: Pamiela, 2017, 142 orr. eta hh.
(2) Horren inguruko hainbat ausnakerta, honako artikuluan: IRIXOA CORTÉS, I.; eta PRIETO GIL DE SAN VICENTE, M.; “Abelbidetik Zaborrera: Erdi Aro eta Aro Berriko euskararen ikerkuntzari buruzko hainbat ohar eta hitz zerrenda bat”. In: Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Boletina, LXVII (2015), 129-172 orr.
(3) Ikus ibidem eta laster plazaratzea espero dugun IRIXOA CORTÉS, I.; eta PRIETO GIL DE SAN VICENTE, M.; “Agarriatik Zuzijakira: Iragan mendeetako euskal hitzen bilaketarako hainbat ardatz eta adibide”. Azken honetan Oiartzungo adibide batzuk jaso ditugu.
(4) AZKUNE, I.: “Zestoako burdinoletako euskal terminologia (1519-1544)”. In: Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Boletina, LXVII (2015), 217-231 orr.
(5) “Lapurdi” aldaera, XV. mende amaierako Gaztelako administrazioak sortutako dokumentazioan ere topatu dezakegu. Ikus AGS. RGS, 1488-III, 198 folioa.
- Log in to post comments